ЖАРЫҚ ДИСПЕРСИЯСЫ Дисперсия « 1666

ЖАРЫҚ ДИСПЕРСИЯСЫ

Дисперсия « 1666 жылы шыны деп ж рген өң ү болатынмын. Мен т ске атысты белгілі ү қ былыстарды тексеру шін шб рышты құ ү ү ұ шыны призманы тауып алдым. Осы ма сатта мен зімні б лмемді қ ө ң ө ара ыладым да к н с улесін ткізу қ ңғ ү ә ө шін жа тау а те кішкене са ылау ү қ ғ ө ң жасадым. Осы са ылау а мен призманы ң ғ одан сын ан с уле арсы абыр а а ғ ә қ қ ғ ғ т сетін етіп орналастырдым. Осындай ү жолмен алын ан т рлі т сті ж не ғ ү ү ә к шейтілген т стерді арау ма ан те ү ү қ ғ ө лкен ана аттандыру сезімін тудырды» . ү қ ғ Жары к зінен шы ып, призма ар ылы қ ө ғ қ ткенде пайда бол ан рт рлі т стерден ө ғ ә ү ү т ратын жола тарды Ньютон спектр ұ қ (spektrum — к ру) деп атады. ө

спектр

Б л экспериментті бір ұ ң ерекшелігі Ньютонды та ң алдырды. Жары призмадан неге қ қ боялып шы ады? Ж не д гелек ғ ә өң са ылаудан т скен шо призмадан ң ү қ сынып шы аннан кейін неге ққ жола т ріне енеді? Ньютон с уле қ ү ә шо ыны зынды ын оны енімен ғ ң ұ ғ ң салыстырып, оны зынды ыны ң ұ ғ ң енінен 5 есе арты екендігін тапты. қ М ны т сіндіру те иын болды. ұ ү ө қ Біра Ньютон к н спектріні р қ ү ң ә т сін бас алардан жеке б ліп ү қ ө алып, оны екінші призмадан сыну а м жб р етті. Б л жа дайда ғ ә ү ұ ғ ол рт рлі т стерді р алай ә ү ү ң ә қ сынатынын бай ады. Мысалы қ ызыл т с бас алар а ара анда қ ү қ ғ лсіз, ал к лгін т с бас алар а ә ү ү қ ғ ара анда к шті сынады. қ ғ ү

Эксперимент жары ты призмадан сын анда зынша қ ң ғ ұ болатынын т сіндірді. Б л эксперимент а т сті к рделі ү ұ қ ү ң ү т с екенін к рсетті. Ол негізгі жеті т стен т рады: ү ө ү ұ ызыл, қ ыз ылт сары, жасыл, к к, к гілдір ж не к лгін. қ ғ ө ө ә ү

Дисперсия 1) к рделі а т сті спектрге ажырату былсыү қ ү құ 2) затты сыну к рсеткішіні т сетін жары ты тол ын ң ө ң ү қ ң қ зынды ына т уелділігі ұ ғ ә

Дисперсия былысыны ашылуы кемпір оса былысын құ ң қ қ құ т сіндіруге к мектеседі. Жары ты су тамшыларында немесе ү ө қ ң атмосферада ы м з абырша тарында сыну к н с улесіні суда ғ ұ қ қ ү ә ң немесе м зда жіктелу дисперсиясыны н тижесі сия ты болады. ұ ң ә қ

А жары рылымыны к рделі екендігін біле отырып, қ қ құ ң ү таби атта ы неше т рлі тамаша бояуларды т сіндіруге ғ ғ ү ү болады. Егер н рсе, мысалы, пара а аз, зіне т сетін р ә қ қ ғ ө ү ә т сті с улелерді барлы ын ша ылдырса, онда ол а сия ты ү ә ң ғ ғ қ қ болады. а азды ызыл бояумен бояса , біз бас а бір т сті Қ ғ қ қ қ ү жары шы армаймыз, біра бар т сті біразын а азбен қ ғ қ ү ң қ ғ стап аламыз. Енді тек ызыл с улелер ана ша ылады, ұ қ қ ә ғ ғ ал андарын а азда ы бояу ж тып алады. Ш п ж не қ ғ ғ ұ ө ә а аштарды жапыра тары жасыл болып к рінетін себебі, ғ ң қ ө здеріне т скен К н с улелеріні ішінен олар тек ө ү ү ә ң жасылдарын ана ша ындырады, ал андарын ж тып ғ ғ қ ғ ұ алады. Егер ш пке, ызыл с улелерді ана ткізіп, ызыл ө қ ә ғ ө қ шыны ар ылы араса , онда ш п арауытып к рінеді. қ қ қ ө Ньютон аш ан дисперсия былысы т стерді таби атын қ құ ү ң ғ т сінуге жасал ан ал аш ы адам. ү ғ ғ қ қ

Дисперсияны екі т рі белгілі: ң ү 1) алыпты дисперсия — Қ ортаны сыну ң к рсеткіші тол ын зынды ына кері ө қ ұ ғ пропорционал 2) Аномальді дисперсия – ортаны сыну ң к рсеткіші тол ын зынды ына тура ө қ ұ ғ пропорционал.

1) Егер тербеліс жиілігі арт анда, я ни тол ын зынды ы қ ғ қ ұ ғ кемігенде сыну к рсеткіші артатын болса, онда ө дисперсияны алыпты деп атайды. қ 2) Егер тербеліс жиілігі арт анда, я ни тол ын зынды ы қ ғ қ ұ ғ кемігенде сыну к рсеткіші кемісе, онда дисперсияны ө аномальді деп аталады.

алыпты ж не аномальді Қ ә дисперсияларды графиктері ң алыпты дисперсия Қ Аномальді дисперсия

ТОЛЫҚТАУЫШ ТҮСТЕР Бір –біріне ос анда а жары беретін т стерді қ қ ү Ньютон толы тауыш т стер деп ата ан. қ ү ғ

Жары ты поляризациясық ң Тербеліс амплитудалары барлы жазы ты та бірдей болатын жары ты қ қ таби и жары ғ қ деп атайды. Ал рт рлі жазы ты тарда энергиялары рт рлі ә ү қ қ ә ү болатын жары ты қ жартылай поляризациялан ан ғ жары деп атайды. қ Егер жары ты барлы энергиясы бір жазы ты та жина талса, ондай қ ң қ қ жары ты толы қ қ поляризациялан ан жары ғ қ деп атайды. Тербеліс болатын жазы ты ты қ қ тербеліс жазы ты ық ғ деп , ал о ан перпендикуляр жазы ты тығ қ қ поляризация жазы ты ы деп қ ғ атайды. Таби и жары ты тербелісінен белгілі ғ қ ң бір тербелістегі жары ты б ліп алу жары ты поляризациялануы деп аталады. қ ө қ ң Поляризациялан ан жары ты алу шін олданылатын аспаптарды ғ қ ү қ поляризацияла ыштар (поляризатор) деп, ал жары ты поляризациялан ан, ғ қ ң ғ поляризацияланба анын, я ни таби и екенін аны тайтын аспаптарды ғ ғ ғ қ талда ыштар анализаторлар деп атайды. Поляризацияла ыштар мен талда ыштар ғ ғ ғ рылымы бірдей. Жары ша ыл анда да, сын анда да поляризацияланады. құ қ ғ ғ ғ

Турмалин пластинасы жарықтың тербеліс жазықтығы пластинаның оптикалық осіне қатысты белгілі бір орналасу жағдайында ғана жарықты өткізеді. Жарықтың тербелісінің бағыты жарықтың таралу сызығының бағытына перпендикуляр, яғни жарық толқындары — көлденең толқындар. Қарапайым жарық көзінен таралатын жарықтың әртүрлі жазықтықтардағы тербелістері бірдей болады. Т МЕНДЕГІ БОЛЖАМДАРДЫ ЕСКЕРСЕК, Ө ПОЛЯРИЗАЦИЯЛАНУ БЫЛЫСЫН ҚҰ Т СІНДІРУГЕ БОЛАДЫ Ү

шінші болжам турмалин кристалыны кез келген Ү ң орналасу жа дайында кристалл ар ылы жары ты ғ қ қ ң кедергісіз туін т сіндіреді. Б л кезде таби и жары ты ө ү ұ ғ қ ң таралу ба ыты кристалды жары ты ткізу ба ытымен д л ғ ң қ ө ғ ә келетін тербелістеріні саны бірдей болады. ң Турмалин ар ылы ткен жары кристалды оптикалы осімен аны талатын қ ө қ ң қ қ жазы ты ында жат ан к лдене тербелістерді жиынты ы болып табылады. қ ғ қ ө ң ң ғ Б л жары ұ қ поляризациялан анғ деп аталады, ал м ны тербеліс жазы ты ы ұ ң қ ғ поляризациялан ан жары ты тербелмелі жазы ты ы ғ қ ң қ ғ деп аталады.