Жалпы денені ң анатомиялы ж не қ әанатомиялы

Жалпы денені ң анатомиялы ж не қ ә физиологиялы қфизиологиялы қ ерекшеліктері

а а (skeletos) – адам денесіндегі барлы с йектерді Қ ңқ қ ү ң жиынты ы. Адам денесіні атты б лігін райды. Адам ғ ң қ ө құ а асы т рт б ліктен т рады: қ ңқ ө ө ұ 1. т л а ( омырт а жотасы, абыр алар, жауырын, б ана, т с ұ ғ қ қ ғ ұғ ө с йегі) үс йегі)ү 2. олды ( ар, білек, ол с йектері) қ ң қ қ ү 2. олды ( ар, білек, ол с йектері)қ ң қ қ ү 3. ая ты ( жамбас, сан, ая басыны с йектері) қ ң ү 3. ая ты ( жамбас, сан, ая басыны с йектері)қ ң ү 4. басты а алары ( ми, бет с йектері) ң қ ңқ ү 4. басты а алары ( ми, бет с йектері)ң қ ңқ ү а а ызыметі: Қ ңқ қ 1. Механикалы : қ — адам денесіні тіреуіші, ор аушысы. Сонды тан адам тік ң қ ғ қ ж реді, оз алады. ү қ ғ 2. Биологиялы : қ — а а зат алмасу а атысады, қ ңқ ғ қ — ан с йектерде пайда болады, қ ү -минералды т здарды алмасуына атысады. ұ ң қ

С йек м ше ретінде. ү ү С йек, os, ossis – денені негізгі тіреуіш м шесі. Негізін ты ыз ( атты) ү ң ү ғ қ ж не кемек (борпылда ) заттар райды. ә қ құж не кемек (борпылда ) заттар райды. ә қ құ С йек сыртынан с йек абы ымен ( периост) аптал ан. ү ү қ ғС йек сыртынан с йек абы ымен ( периост) аптал ан. ү ү қ ғ С йек лпасынан т рады. Сырты атты, лпасы ты ыз болып келеді, ішкі ү ұ ұ қ ұ ғ жа ы кеуек, борпылда лпадан т рады. Кеуек с йек лпасы атты ғ қ ұ ұ ү ұ қ абы ты астында р т рлі ба ытта торлан ан. қ қ ң ә ү ғ ғ С йек алы дап седі, сол себепті жас а байланысты с йекті ү қ ң ө қ ү ңС йек алы дап седі, сол себепті жас а байланысты с йекті ү қ ң ө қ ү ң алы ды ы р т рлі болып келеді. қ ң ғ ә үалы ды ы р т рлі болып келеді. қ ң ғ ә ү С йектерді периост абы ы ж а, біра берік д некер лпа жап ышы. Ол ү ң қ ғ ұқ қ ә ұ қ с йекті оректендіріп т рады. Денедегі с йектерді жалпы саны 200 -ден ү қ ұ ү ң астам. Олар адам денесіні атты б лігін райды. ң қ ө құ С йекті химиялы рамы: ү ң қ құ 1. Органикалы заттардан (1/3), негізі оссеиннен; қ 2. Бейорганикалы заттардан (2/3), негізінен кальций т здары. қ ұ Бейорганикалы ж не органикалы заттарды тірі с йекке аралас болуы қ ә қ ң ү о ан аса беріктік пен серпімділік асиет береді. Жас балаларды с йегінде ғ қ ң ү оссеин к птеу бол анды тан олар те иілгіш к п сына бермейді. ө ғ қ ө ө

Жілік сүйектер Кемік сүйектер Жалпақ сүйектер Аралас сүйектерҰзын Қысқа Тобық сүйектер Иық, жамбас сүйектер. Бас қаңқасы. Сүйектердің жіктелуі

Адам қаңқасы А — алдынан көрініс; Б — арттан кәрініс: 1 — бас қаңқасы; 2 — тұлға қаңқасы; 3 — қол сүйектері; 4 — омыртқа жотасы; 5 — жамбас белдеуі; 6 — аяқ сүйектері.

Тұлға қаңқасы Омыртқа жотасы (COLUMNA VERTEBRALIS) Кеуде сүйектері Қабырғалардың бірігуіКеуде қуысының сүйектеріОмыртқа арасындағы қосылыстар. Омыртқа жотасының сүйектері– омыртқалар (vertebrae) Қабырғалардың омыртқалармен қосылыстары (art. capitis costae) және қабырға-көлденең қосылыстар (art. costo — transversariae) и связки (lig. capitis costae intra – articulare et lig. costo transversaria) Қабырғалардың төспен қосылуы(Art. Sternocostales), буындар (lig. sternocostalia radiate, membrane sterni)Қабырға (costae) Төс (sthernum)Құйымшақ омыртқаларының бірігуі (синостоздар) Сегізкөз омыртқаларының бірігуі – синостоздар (ересек адамда) және синхондроздар (балаларда), сегізкөз бен құйымшақтың бірігуі (буын articulation sacrococcygea) Бас сүйекпен бірігуі 1. Буындар – art. atlantooccipitalis, art. atlantoaxiales lat. et med. 2. Қосылыстар– lig. transvtrsum atlantis, lig. cruciforme atlantis, lig. apices dentis, lig, alaria, membrane tectoria. Омыртқа бағанасының қосылысы. Омыртқа денелерінің қосылыстары (disci intervertebrales) (синхондроздар), алдыңғы және артқы байлама (lig. Longitudinale ant. et post) (синдесмоздар) Тұтас омыртқа бағанасы Омыртқа доғаларының қосылыстары (сары – lig. flava) (синдесмоздар қосылысы) Омыртқа аралық буын -(articulation zigapophysiales) — диартроздар Көлденең және бағанасы –(lig. intertransversaria), (lig. supraspinale) буын (синдесмоздар)

Омыртқа жотасы (бүйірінен көрініс): 1 — мойын лордозы; 2 — кеуде кифозы; 3 — бел лордозы; 4 — сегізкөз кифозы; 5 — алға шыққан омыртқа; 6 — омыртқа сайы; 7 — көлденең өсінді; 8 — омыртқаның денесі; 9 — омыртқа аралық қуыс; 10 — сегізкәз сайы; Омыртқа жотасы (алдынан көрініс): 1 — мойын омыртқалары; 2 — кеуде омыртқалары; 3 — бел омыртқалары; 4 — сегізкөз омыртқасы; 5 — атлант; 6 — көлднең өсіндісі; 7 — құймышақОмыртқа жотасы(columna vertebralis) 33 -34 омыртқадан құралған. Олар 5 бөлімнен тұрады: мойын, кеуде, бел, сегізкөз және құймышақ. Құрылысы мен пішіні жағынан омыртқалар бір-біріне ұқсас, бірақ әр бөлімнің өзіне тән ерекшелігі бар. Омыртқалар бір-бірімен серпімді шеміршек арқылы біріккен. Әрбір омыртқаның денесі, доғасы, бірнеше өсінділері бар.

I мойын омыртқа (атлант) А — үстінен көрініс; Б — төменінен көрініс: 1 — артқы доға; 2 — омыртқа өзегі; 3 — көлденең өсіндісі; 4 — көлденең өсіндісінің тесігі; 5 — латералды төмпешік ойдымы; 6 — латералды төмпешік; 7 — атлантың жоғарға буын ойығы; 8 — тісше ойық; 9 — алдыңғы доға; 10 — төменгі буын ойығы II мойын омыртқасы А — алдынан көрініс; Б — сол жақтағы көрініс: 1 — омыртқа тісшесі; 2 — жоғарғы буын ойдымы; 3 — қыр өсіндісі; 4 — төменгі буын ойдымы; 5 — омыртқа денесі; 6 — омыртқа доғасы; 7 — көлденең өсінді; 8 — көлденең өсіндісінің тесігі I и II мойын омыртқалары басқа омыртқаларға өзгеше, атланттың денесі жоқ, екінші мойын омыртқасының жоғарғы тесігімен ерекшеленеді, бастың бұрылуына мүмкіндік тудырады.

VI мойын омыртқасы (үстінен көрініс): 1 — қылқанды өсіндісі; 2 — омыртқа өзегі; 3 — төменгі буын ойдымы; 4 — жоғарғы буын ойдымы; 5 — омыртқа денесі; 6 — көлденең өсінді; 7 — көлденең өсіндісінің тесігі; 8 — қабырға өсіндісі III бел омыртқасы (үстінен көрініс): 1 — қылқанды өсіндісі; 2 — жоғарғы буын өсіндісі; 3 — төменгі буын өсіндісі; 4 — көлденең өсіндісі; 5 — омыртқа өзегі; 6 — денесіМойын омыртқаларының саны 7. Көлемі кіші, көлденең өсіндісінде тесік болады. Бел омыртқалары саны-5, бір-бірімен тығыз байланысқан. Денесі мен білікше өсіндісі үлкен, жалпақ.

VIII кеуде омыртқасы А — оң жақтан көрініс; Б — жоғарғы көрініс; 1 — жоғарғы буын ойдымы; 2 — жоғарғы омыртқа ойығы; 3 — жоғарғы қабырға ойдымы; 4 — көлденең өсінді; 5 — көлденең өсіндісінің қабырға ойдымы; 6 — денесі; 7 — қылқанды өсінді; 8 — төменгі буын өсіндісі; 9 — төменгі омыртқа ойдымы; 10 — төменгі қабырға ойдымы; 11 — омыртқа доғасы; 12 — омыртқа өзегіКеуде омыртқасының саны-12. , денесі жоғары және төменгі бүйірінде қабырға үшін ойығы бар. Бұл ойыққа қабырғаның басы келіп қосылады. Өзек тесігі дөңгелек, білікше өсіндісі ұзын, арқадан төменгі қарай, тасбақаша жатады.

Сегізкөз А — алдынан көрініс; Б — артқы көрініс: 1 — сегізкөз негізі; 2 — жоғарғы буын өсіндісі I сегізкөз омыртқасының; 3 — алдыңғы сегізкөз тесігі; 4 — көлденең сызық; 5 — сегізкөз ұшы; 6 — сегізкөз ойығы; 7 — артқы сегізкөз тесігі; 8 — ортадағы қылқанды өсінді; 9 — оң құлақшасы; 10 — аралық сегізкөз өсінді; 11 — латеральды сегізкөз өсінді 12 — сегізкөз қуысы; 13 — сегізкөз ұшы. Сегізкөз бірігіп кеткен 5 омыртқалар жиынтығы. Пішіні үшбұрышты, жалпақ, төменге қарай тарылады. Алдыңғы бетінде көлденең 4 сызық, омыртқалардың қосылуынан қалған. 4 жұп тесігі бар, жұлынның жүйкелері шығады.

Құйымшақ А — алдынан көрініс; Б — артқы көрініс: 1 — құйымшақ мүйізі; 2 — өсіндісі; 3 — құйымшақ омыртқалар. Құйымшақ 4 -5 жетілмеген омыртқадан тұрады. Олар бір-бірімен серпімді шеміршек арқылы байланысқан.

Омыртқа аралық диск және доға өсінділер буыны 1 — жоғарғы буын өсіндісі III бел омыртқаның; 2 — төменгі буын өсіндісі II бел омыртқаның; 3 — доға-өсінділер буыны; 4 — сары буын; 5 — көлденең өсінді III бел омыртқаның; 6 — артқы ұзынша буын; 7 — сілікпетәрізді ядро; 8 — фиброзды сақина; 9 — алдыңғы ұзынша буын; Омыртқаның бірігуі Дененің тірегі болып табылатын меншікті бағананың өзін түзетін омыртқа денелері өзара омыртқа аралық дисктер (discus intervertebralis)деп аталатын симфиздер арқылы қосылып, байланысады. Әрбір осындай диск талшықты-шеміршекті табақша болып табалады. Бұл талшықтар табақшаның беттерінде аса берік фиброзды сақина (annulus fibrosus) түзеді, табақшаның ортасында жұмсақ талшықты шеміршектен тұратын арқа хордасының қалдығы сілікпетәрізді ядро (nucleus pulposus) болады. Бұл ядро күшті қысылған және ұдайы кеңеюге тырысады, сондықтан ол серпіндіріп және буфер тәрізді соққыларды жұмсартып тұрады.

I–II мойын омыртқасымен шүйде сүйектің қосылуы: 1 — крыловидные связки; 2 — шүйде сүйегі; 3 — затылочный мыщелок; 4 — атлантшүйде буыны ; 5 — атлантың көлденең өсіндісі; 6 — атлантың латераль жиынтығы; 7 — атланттың крест тәрізді буыны; 8 — латеральный атлантоосевой сустав; 9 — II мойын омыртқасының денесі Омыртқа бағанасының бассүйекпен қосылуы шар тәрізді буындағы сияқты үш білікті айнала қозғалуға мүмкіндік беретін бірнеше буындардың қосылысы болып табылады. Ауыз омыртқа-шүйде буыны, (articulatio atlanto-occipitalis), айдаршықтарға жатады. , ол шүйде сүйектің екі айдаршығын және ауыз омыртқаның ойыс жоғарғы буын шұңқырынан құрылған. Бұлар біріңғай үйлесімді буын түзіпқозғалыс жасайды.

Төс (алдынан көрініс): 1 — мойынтұрық ойығы; 2 — бұғана ойығы; 3 — төс сабы; 4 — қабырға ойығы; 5 — денесі; 6 — семсершесі Төс (sternum) – кеуекті, кемікті сүйек. Үш бөліктен тұрады. Сабы, денесі, семсершесі. Төстің сабының екі шетінде 1 қабырға мен бұғана сүйегі бірігетін жерінде ойық бар.

Қабырға (үстінен көрініс) А — I қабырға; Б — II қабырға: 1 — қабырға томпағы; 2 — қабырға ойығы; 3 — мойыны; 4 — басы; 5 — денесіҚабырға (costae) Қабырғалар 12 жұп, иілген ұзын сүйектер. Оның омыртқа және төстік ұшы бар. Омыртқа ұшында басы, мойыны және томпағы бар. Төс жағынан қабырға шеміршекке өтеді. Үш топқа бөлінеді: Жоғарғы 7 жұп-негізгі қабырға, 3 жұп-жалған, 2 -жұп кезеген қабырғалар. Олардың алдыңғы ұштары иілгіш серпімді шеміршектер, басқаларға қарағанда қысқа, төс сүйекпен байланыспайды.

Төс пен қабырғалардың бірігуі (алдынан көрініс): 1 — ішкі қабырғааралық бұлшық ет; 2 — сыртқы қабырғааралық бұлшық ет; 3 — төс денесі; 4 — төс-қабырға буыны; 5 — төс-қабырға қосылысы; 6 – шеміршек аралық буын; Төс пен қабырғаның бірігуі ( артқы көрініс) 1 — латеральды көлденең қабырға буыны; 2 — ішкі қабырғааралық мембрана; 3 — сыртқы қабырғааралық бұлшық ет; 4 — сүйек үсті буын; 5 — көлденең аралық буын; 6 — сары буын. Кеуде қуысының бірігуі. Қабырғалар артқы жағынан кеуде омыртқаларымен, алдынан төспен бірігіп, кеуде торын құрайды. Нағыз қабырғаның шеміршекті бөліктері симфиздер немесе жалпақ буындар (articulationes stemocostales) арқылы төспен қосылады. 1 -ші қабырғаның шеміршегі синхондроз түзе тікелей төспен бітісіп өседі. Жалған қабырғалардың әр қайсысы ( VIII, IX және X) өз шеміршегінің алдыңғы шетімен тығыз дәнекер бітісу (синдесмоз) арқылы жоғары жатқан шеміршектің төменгі жиегімен қосылады.

VIII кеуде омыртқасымен қабырғаның Бірігуі, буыны : 1 — дугоотростчатый сустав между VII и VIII грудными позвонками; 2 — латеральды көлденең қабырға бірігуі; 3 — көлденең қабырға буыны; 4 — жоғарғы көлденең-қабырға буыны; 5 — көлденең өсінді; 6 — көлденең қабырға қосылысы; 7 — қабырға мойыны; 8 — қабырға басының буыны; 9 — қабырға басы; 10 — омыртқа денесі Қабырға мен омыртқалар арасындағы буын: 1 — көлденең өсінді; 2 — көлденең қабырға буыны; 3 — қабырға басы; 4 — қабырға иілісі; 5 — қабырға басының буынының капсуласы; 6 — қабырға денесі; 7 — қабырға шеміршегі; 8 — төс денесі; 9 —төс мембранасы ; 10 — төс-қабырға буыныҚабырғалардың омыртқалармен қосылыстары. Қабырғалардың бастарының буындық беттері мен кеуде омыртқаларының шұңқырымен қосылған. Буындық беттерінің әр қайсысы екі көрші омыртқаларының ойысымен терімен буындасады. Қабырғалардың омыртқалармен буындасуы қабырға мойнының бойымен өтетін айналу білігімен бірыңғай үйлесімді буын ретінде әсер етеді.

Б лшы еттерұ қ

Б лшы ет – адамда, омырт алы ұ қ қ жануарларда ж не к птеген ә ө омырт асыздарда денені оз алыс а қ қ ғ қ келтіретін м ше. Оны негізін б лшы ү ң ұ қкелтіретін м ше. Оны негізін б лшы ү ң ұ қ ет талшы тары райды. қ құ

Б лш еттерді рылымды элементі — ұ қ ң құ қ б лшы ет талшы ыұ қ ғ. . Б лшы ет талшы ы к пядролы, диаментрі 10 -нан 100 -ге дейін ұ қ ғ ө мкм райтын клетка. Осы клетка сарколемма деп аталатын құ абы шамен аптал ан, сарколемма саркоплазмамен қ қ қ ғ толтырыл ан. Саркоплазмада миофибриллдер орналас ан. ғ қтолтырыл ан. Саркоплазмада миофибриллдер орналас ан. ғ қ Миофибрилла — саркомерлерден т ратын жіп т різді т зіліс. ұ ә үМиофибрилла — саркомерлерден т ратын жіп т різді т зіліс. ұ ә ү Миофибриллдерді санына арай а ж не ызыл б лшы ет ң қ қ ә қ ұ қ талшы тары болады. қталшы тары болады. қ А б лшы ет талшы тарында миофибрилдер к п болады, ал қ ұ қ қ ө саркоплазма аз, со ан байланысты тез жиырыла алады. ғсаркоплазма аз, со ан байланысты тез жиырыла алады. ғ ызыл б лшы ет талшы тарында миоглобинні саны к п Қ ұ қ қ ң ө болады. Сонымен атар саркоплазмада миофибрилдерден бас а қ қ митохондриялар, рибосомалар, Гольджи жиынты ы ж не бас а ғ ә қ да органелалар болады. Сарколеманы рамына алы ң құ қ ңда органелалар болады. Сарколеманы рамына алы ң құ қ ң миозинды жіпшелер ж не ж а актинді жіпшелер кіреді. ә ұқ

Актин — жиырыл ыш белок, 375 ғ амин ыш ылдарынан т рады ж не б лшы ет қ қ ұ ә ұ қ белогыны 15% райды. Жары микроскоппен ң құ қ ара анда актин молекулалары жары жола т рінде қ ғ қ қ ү к рінеді (І-дискі деп аталады). Актин бас а ө қ белоктармен осылып актин талшы ы жиырылу қ ғ абілетіне ие болады. қабілетіне ие болады. қ Миозин — негізгі б лшы ет белогы, б лшы еттегі ұ қ ұ қ рамы 65 % жетеді Миозин молекуласы екі құ полипептидті тізбектерден т рады, р тізбек 2000 ұ ә смино ыш ылдардан т рады. Микроскоппен қ қ ұ ара анда миозин молекулалары ара жола т рінде қ ғ қ қ ү к рініс береді (А-дискі деп аталады). өк рініс береді (А-дискі деп аталады). ө

Б лшы етті рылысыұ қ ң құ Қаңқалы бұлшықет Бұлшықет талшығы Ядролар Микроталшы қ Плазмалем а

Б лшы етті рамыұ қ ң құ Б лшы етке б лшы ет талшы тары ұ қ ү қ қ кіреді, олар бір-біріне параллель орналас ан ж не т йіндерге бірігеді. қ ә үорналас ан ж не т йіндерге бірігеді. қ ә ү Б лек б лшы ет т йіндеріні ж не ө ұ қ ү ң ә б кіл б лшы етті ж а ү ұ қ ң ұқ д некер лпалы абы ы болады, ал ә ұ қ ғ б лшы ет топтары немесе б лек ұ қ ө б лшы еттер алы абы пен – ұ қ қ ң қ қ фасциямен аптал ан. Б лшы еттер қ ғ ұ қ сі ірлермен ая талады, сі ірлер ң қ ң ар ылы с йектерге тіркеледі, қ үар ылы с йектерге тіркеледі, қ ү сонымен атар б лшы етте ан қ ұ қ қ тамырлары мен ж йкелер болады. үтамырлары мен ж йкелер болады. ү

Б лшы еттерді т рлеріұ қ ң ү Жүрек бұлшықетті Көлдеңен-жолақты бұлшықетті Бірыңғай салалы бұлшықет

Біры ай салалы (тегіс) ңғ б лшы ет ұ қб лшы етұ қ Біры ай салалы б лшы ет ішкі м шелерді абыр аларында – ңғ ұ қ ү ң қ ғ бронхтар, ас азан, ішектер, жатыр, жатыр т тіктері, уы , сонымен қ ү қ қ атар тамырларда кездеседі. Тегіс б лшы етті жиырылу ызметіне қ ұ қ ң қ байланысты ас орыту ж йесі м шелеріні ызмет етуі, тыныс алуды , қ ү ү ң қ ңбайланысты ас орыту ж йесі м шелеріні ызмет етуі, тыныс алуды , қ ү ү ң қ ң ан ж не лимфа а ысыны реттелуі, з рді б лінуі, жыныс клеткаларын қ ә ғ ң ә ң ө тасымалдау ж не т. б. амтамасыз етіледі. ә қтасымалдау ж не т. б. амтамасыз етіледі. ә қ Б лшы ет баяу жиырылады, за шашамайды. Жиырылуы ритімдік, ұ қБ лшы ет баяу жиырылады, за шашамайды. Жиырылуы ритімдік, ұ қ белгілі бір уа ыт аралы ында. Осы б лшы ет лпасы мезенхимадан қ ғ ұ қ ұ дамиды, клеткалар бір ба ытта созылады, ршы т різді пішінге ғ ұ қ ә айналады, бір-бірімен жа ындасып, ты ыз пластты райды. қ ғ құайналады, бір-бірімен жа ындасып, ты ыз пластты райды. қ ғ құ

К лде ен жола ты б лшы етө ң қ ұ қ К лде ен-жола ты б лшы ет лпасы а а ө ң қ ұ қ ұ қ ңқ б лшы еті мен кейбір ішкі м шелерді ұ қ ү ңб лшы еті мен кейбір ішкі м шелерді ұ қ ү ң б лшы еттерін (ж т ынша , тіл, ешті ұ қ қ өң ңб лшы еттерін (ж т ынша , тіл, ешті ұ қ қ өң ң б лігі) т зеді. Осы б лшы еттерді ө ү ұ қ ңб лігі) т зеді. Осы б лшы еттерді ө ү ұ қ ң жиырылуы ерікті ж зеге асырылады, я ни ү ғ адамны еркіне ба ынады. лпа к пядролы ң ғ Ұ ө зынды ы 10 -12 см дейін б лшы ет ұ ғ ұ қ талшы тарынан т рады. қ ұталшы тарынан т рады. қ ұ

Ж ректі б лшы еттіү ң ұ қ Ж ректі б лшы ет лпасы миоцит ү ң ұ қ ұ клеткаларынан т рады, бір-бірімен ұ бірігіп, кешен т зеді. Осы б лшы ет ү ұ қ лпасы к лде ен-жола ты лпа а ү ө ң қ ұ ғ сас, біра еріксіз жиырылады, ұқ қсас, біра еріксіз жиырылады, ұқ қ ж ректі ритм автоматизміне ү ң ба ынады. ғ

А – бойлай кесіндісі; Б – көлдеңен кесіндісі: 1 — кардиомиоциттер (жұрек бұлш. талшықтарын түзеді): 1. 1 — сарколемма, 1. 2 — саркоплазма, 1. 2. 1 — миофибриллдер, 1. 3 — ядро; 2 — ендіру дискілері; 3 – талшықтар арасындағы анастомоздар; 4 – борпылдақ талшықты дәнекер ұлпасы: 4. 1 – қан тамырлары Жүректің көлдеңен-жолақты бұлшықетінің көрінісі

А – біры ай салалы (тегіс); Б – к лде ен ңғ ө ң жола ты (скелетная); В – ж рек б лшы еті қ ү ұ қжола ты (скелетная); В – ж рек б лшы етіқ ү ұ қ

Б лшы еттерді классификациясы ұ қ ң А- ршы т різді ұ қ ә (веретенообразная); Б – екі басты (двуглавая); В – екі арыншалы қ (двубрюшная); Г – таспат різді (лентовидная); ә Д – ос ауырсынды қ қ (двуперистая мышца); Е – бір ауырсынды қ (одноперистая мышца); 1 – арыншасы (брюшко); қ 1 – арыншасы (брюшко); қ 2 – сі ір (сухожилия); ң 2 – сі ір (сухожилия); ң 3 – сі ірлі до а (сухожильная ң ғ дуга); 4 – сі ірлі ос ыш (сухожильная ң қ қ перемычка).

Б лшы еттерді асиеттеріұ қ ң қ оз ышты ы – ж йке Қ ғ ғ ү оздыр аштарына – қ ғ импулстеріне жауап беру абілеті. қ Созыл ышты ы – ғ ғ алы ды ын азайта қ ң ғ отырып, зынды ын ұ ғ зарта алу абілеті. ұ қ Жиырыл ышты ы– ғ ғ алы ды ы лкейген қ ң ғ ү сайын зынды ын ұ ғ азайта алу абілеті. қ Майысуы – созылудан кейін б ры ы ұ ңғ алпына келу абілеті. қ қ

Бірдей имылды жасайтын м шелер – қ ү синергисттер деп аталады, ал керісінше р т рлі имылды жасайтын м шелер – ә ү қ ү антогонисттер деп аталады. Мысалы, денені б гуге бірнеше ү б лшы ет атысады, олар ұ қ қ синергисттер, ал антогонисттер – иы қсинергисттер, ал антогонисттер – иы қ б лшы еті –б гуші ж не шбасты – ұ қ ү ә ү жазушы.

Функционалды б лшы еттерұ қ Функционалды б лшы еттер ерікті ж не еріксіз ұ қ ә деп б лінеді. Ерікті б лшы еттерге ө ұ қ к лде ен-жола ты б лшы еттер жатады ж не ө ң қ ұ қ ә адамны еркімен жиырылады. Олар а бас, ң ғадамны еркімен жиырылады. Олар а бас, ң ғ дене, ол-ая , тіл, к мен ж не т. б. қ қ ө ә Еріксіз б лшы еттерге біры ай салалы ұ қ ңғ б лшы ет лпалары жатады ж не ішкі ұ қ ү ә м шелер, ан тамырларды абыр аларында, ү қ ң қ ғм шелер, ан тамырларды абыр аларында, ү қ ң қ ғ теріде орналасады. Осы б лшы еттер ұ қ адамны еркіне т уелсіз жиырылады. ң әадамны еркіне т уелсіз жиырылады. ң ә

Негізгі беттік б лшы еттерұ қ

Б лшы еттерді ж мысыұ қ ң ұ Омырт аны тік қ т р ызатын ұ ғ б лшы еттер ұ қ Жамбас буынын жазатын б лшы еттер ұ қ Тізе буынын жазатын б лшы еттер ұ қ Жіліктабанды буынды жазатын б лшы еттер ұ қ

Ар а б лшы еттеріқ ұ қ Ар а б лшы еттері беткей ж не тере қ ұ қ ә ңАр а б лшы еттері беткей ж не тере қ ұ қ ә ң деп б лінеді. ө Беткей б лшы еттеріне: ұ қ Трапеция т різді б лшы ет ә ұ қТрапеция т різді б лшы етә ұ қ Ар аны аса жалпа б лшы еті қ ң қ ұ қАр аны аса жалпа б лшы етіқ ң қ ұ қ Ромбт різді б лшы ет ә ұ қРомбт різді б лшы етә ұ қ Жауырынды к теретін б лшы ет ө ұ қЖауырынды к теретін б лшы етө ұ қ

Трапецият різді б лшы ет ә ұ қ – – б лшы етті жо ар ы талшы тары иы ұ қ ң ғ ғ қ қб лшы етті жо ар ы талшы тары иы ұ қ ң ғ ғ қ қ белдеуін жо ары к тереді, т менгі ғ ө ө талшы тары жауырынды т мен қ ө т сіреді. Барлы талшы тар ү қ қ жиырыл анда б лшы ет иы ғ ұ қ қжиырыл анда б лшы ет иы ғ ұ қ қ белдеулерін арт а ж не орта а арай қ ә ғ қ тартады, б лшы еттер екі жа та ұ қ қ жиырылса, екі жауырын зара ө жа ындайды. қ

Ар аны аса жалпа б лшы еті қ ң қ ұ қ – – иы ты жазады, к терілген олды т сіреді, қ ө қ үиы ты жазады, к терілген олды т сіреді, қ ө қ ү б лшы ет абыр а а бекитіндіктен ол ұ қ қ ғ ғ қ оз алмай т р ан жа дайда кеуде торын қ ғ ұ ғ ғ ке ейтіп, тыныс алу а, т л аны ол а ң ғ ұ ғ қ ғ тартып, жа ындату а к мектеседі. Осы қ ғ ө б лшы ет маймылдарда жа сы дамы ан. ұ қ қ ғб лшы ет маймылдарда жа сы дамы ан. ұ қ қ ғ Ромбт різді б лшы ет ә ұ қ – жиырыл ан ғ кезде жауырынды омырт а а жо ары қ ғ ғ арай тартады. қ

Бас пен мойынны б лшы еттері. Басты ң ұ қ ң б лшы еттері шайнау ж не ымдау деп 2 -ге б лінеді. ұ қ ә өб лшы еттері шайнау ж не ымдау деп 2 -ге б лінеді. ұ қ ә ө Шайнау б лшы еттері т менгі жа с йегіне бекінеді. ұ қ ө қ үШайнау б лшы еттері т менгі жа с йегіне бекінеді. ұ қ ө қ ү Б лшы еттері жиырыл анда т менгі жа оз алыс а ұ қ ғ ө қ қ ғ қ келіп тама ты шайнау а атысады. Ымдау қ ғ қ б лшы еттеріні бір шеті с йектерге, екінші шеті ұ қ ң ү теріні асты ы жа ына бекінеді. ң ңғ ғ Т л аны б лшы еттері – орналас ан орнына арай: ұ ғ ң ұ қ қ қТ л аны б лшы еттері – орналас ан орнына арай: ұ ғ ң ұ қ қ қ ар аны , к кіректі ж не рса ты б лшы еттері қ ң ө ң ә құ қ ң ұ қ деп б лінеді. ө

К кіректі б лшы еттері: ө ң ұ қ 1) к кіректі лкен б лшы еттері – пішіні желпуіш т різді, кеуде уысыны ө ң ү ұ қ ә қ ң 1) к кіректі лкен б лшы еттері – пішіні желпуіш т різді, кеуде уысыны ө ң ү ұ қ ә қ ң алды ы жа ын жауып жатады. ңғ ғ 2) сырт ы абыр ааралы б лшы еттер – абыр аларды аралы ында қ қ ғ қ ұ қ қ ғ ң ғ орналас ан. Жиырыл анда абыр алар к теріліп, кеуде уысын ке ейтеді қ ғ қ ғ ө қ ң (к лемін лкейтеді) де тыныс алу а атысады. ө ү ғ қ 3) ішкі абыр ааралы б лшы еттер – сырт ы абыр ааралы қ ғ қ ұ қ қ қ ғ қ 3) ішкі абыр ааралы б лшы еттер – сырт ы абыр ааралы қ ғ қ ұ қ қ қ ғ қ б лшы еттерді астында орналас ан. Б л еттерде кеуде уысыны ұ қ ң қ ұ қ ңб лшы еттерді астында орналас ан. Б л еттерде кеуде уысыны ұ қ ң қ ұ қ ң к леміні кішіреюіне сер етеді. ө ң ә 4) к кет (диафрагма) адам денесіні кеуде ж не рса уысыны арасын ө ң ә құ қ қ ң б ліп т ратын к мбез т різді б лшы ет. К мбез т різді д ес жа ы кеуде ө ұ ү ә ұ қ ү ә өң ғ (к кірек) уысына арай ба ыттал ан. К кетте еш, ол а антамыры ө қ қ ғ ғ ө өң қ қ қ т менгі уысты вена антамыры тетін тесіктері болады. ө қ қ ө рса ты б лшы еттері: рса ты аптап т ратын б лшы еттерге Құ қ ң ұ қ құ қ қ ұ ұ қ алды ы тіс т різді, сырт ы ж не ішкі и аш, тік ж не т. б. б лшы еттер ңғ ә қ ә қ ғ ә ұ қ жатады.

олды б лшы еттері: Қ ң ұ қ ол б лшы еттері – иы белдеуі ж не Қ ұ қ қ ә ол б лшы еттері деп б лінеді. Иы қ ұ қ ө қол б лшы еттері деп б лінеді. Иы қ ұ қ ө қ белдеуінде те жа сы дамы ан к птеген ө қ ғ ө б лшы еттер орналас ан. Б л ұ қ қ ұ б лшы еттер жиырыл анда ұ қ ғ жауырынды ж не иы ты (то пан жілікті) ә қ қ оз алыс а келтіреді. қ ғ қ

Ая ты б лшы еттері – жамбас белдеуі ж не ая ты қ ң ұ қ ә қ ң (санны , балтырды , табанны ) б лшы еттері деп ң ң ң ұ қ б лінеді. Жамбас белдеуіндегі те жа сы дамы ан ө ө қ ғ б лшы еттерге – б ксені лкен, орта ы ж не кіші ұ қ ө ң ү ңғ ә б лшы еттері жатады. Ая б лшы еттерінде санны ұ қ қ ұ қ ңб лшы еттері жатады. Ая б лшы еттерінде санны ұ қ қ ұ қ ң т ртбасты б лшы еттері мен балтырды шбасты ө ұ қ ң ү б лшы еттері жа сы дамы ан. ұ қ қ ғ Санны т ртбасты б лшы еттері жамбас буынында ң ө ұ қ ая ты б геді, ал тізе буынын жазады. Балтырды қ ү ңая ты б геді, ал тізе буынын жазады. Балтырды қ ү ң шбасты б лшы еттері тізе буынын б гу, ж ру, ү ұ қ ү үшбасты б лшы еттері тізе буынын б гу, ж ру, ү ұ қ ү ү ж гіру, ая ты басын имылдату ызметін ат арады. ү қ ң қ қ қ

дебиеттер тізімі: Ә Негізгі дебиеттер ә : 1. А. Ра ышев «Адам анатомиясы» 66 -209 беттер қ 2. . К зембаева «Адам анатомиясы» 15 -65 беттер Ә ү 3. В. Я. Липченко «Атлас нормальной анатомии человека» осымша дебиеттер: Қ ә 1. М. Г. Привес, Н. К. Лысенко «Анатомия человека» , 38 -78 беттер 2. Р. Д. Синельников «Атлас анатомии человека» , 1 б лім ө