Ж дит ш ілік ә Ж дитшілік

Ж дит ш ілік ә

Ж дитшілік – Ресейдегі т рікә ү халы тарында бол ан қ ғ экономикалы згерістерді қ ө ң н тижесінде ж не осы ә ә згерістерді ы палымен ө ң қ жандан ан ояну, жа алы ғ ң қ оз алысы. қ ғ

Ж дитшілік – ХІХ . екінші б лігіндеә ғ ө пайда бол ан, ХХ . басында ке ғ ғ ң тара ан о амды -саяси ж не ғ қ ә діни оз алыс. қ ғ М сылман лемінде, сіресе Ресей ұ ә ә т ркі тілдес м сылман зиялы ү ұ ауымыны озы б лігіні кілдері қ ң қ ө ң ө арасында ке тара ан. ң ғ

Ж диттерді халы ты а арту, ә ң қ ғ згерістер мен дамыту шін е бек ө ү ң ету, демократиялы ы тар шін қ құқ қ ү к рес, бір жа ынан исламды са тау, ү ғ қ екінші жа ынан Еуропаны жа сы ғ ң қ жа тарын алу — т ркі тілдес қ ү м сылман халы тарыны ұ қ ң дамытуында лкен лес еді ү ү

Ж дитшілікті олдайтындардыә қ «ж диттер» деп ата ан. ә ғ Ж диттер здерін жиі ә ө «тара ипаруарлар» , немесе ққ «озатын згерістерді ө ң ам орлары» немесе «жас» , қ қ «жа а» деп ата ан еді. ң ғ

Ж диттерді негізгі станымдарыныә ң ұ ң бірі — м сылман мектептерінде ұ балаларды жа а ба дарлама бойынша ң ғ о ыту. қ Ж диттерді пікірі бойынша, ә ң жа а т сілін пайдаланып, ліпбиді ң ә ә йрену же ілірек, демек ж ртты ү ң ұ ң к бірек адамы сауатты бола алады. ө

О у ба дарламасына кейбір қ ғ зайырлы ылымдары, мысалы, ғ тарих, жа рапия енгізілген. ғ Б рын т сілі бойынша сауатын ұ ә ашу шін ш жыл керек болса, ү ү жа а т сілі шін бір жыл жеткен. ң ә ү Осындай о у т сілін қ ә «т те о у» ө қ деп ата ан. ғ

Ж диттер ерлер мен йелдер ә ә ы тарыны құқ қ ң те дігі шін к рескен. ң ү ү М сылман о амында жеке ұ қ ғ адамны билігі емес, ң м жілісті билігі ж н деп ойла ан. ә ң ө ғ Осылайша, ж диттер Ресейде ә парламентаризм шін ү к рес басталды, ү

Ж диттер оз алысы саяси ә қ ғ оз алысына айналып кетті. қ ғ Ж диттерді пікірі бойынша ә ң феодалды т рмысы згеріп, қ ұ ө лтты буржуазиясын ұ қ ар ынды қ қ дамытуы басталады.

Ж диттер т рлі газеттерін шы ар ан. ә ү ғ ғ Ж дитшілік насихаттайтын газет ә «Т ржіман» санаса, «Хуршид» , «Шухрат» , «Азия» , ә «Дала уалаяты газеті» , «Т ркістан уалаяты» , ү «Тиджар» , «Казан минбере» , «Турон» , «Кояш» , «Ўрта Осиенинг умр гузорлиги» , «Садои Туркистон» , «Ульфат» , «Серке» , « аза » т. б. Қ қ ж дитдтерді газеті еді. ә ң ырымда «Ха-Ха» сатирикалы Қ қ журналы шы са, зірбайжанда «Молла қ Ә Насреддин» , Т ркістанда «Ойна» , «Ал-Ислох» , ү аза ша «Ай ап» журналдары шы ан еді қ ққ

Ж дитшілікті жары т л асы – ә ң қ ұ ғ Ысмайыл аспыралы. Ғ Еділдегі татарларды арасында ж дидизмді ң ә М са Бигиев, бдін сір ршауи таратты. ұ Ә ә Құ Кейін, ж дитшілік идеялары аза даласына ә қ қ ж не Т ркістан а, Орта Азия а келген. ә ү ғ ғ М стафа Оразай, лихан Б кейханов, ұ Ә ө Халел Досм хамед лы, Ма жан Ж мабаев, ұ ұ ғ ұ Ш к рім дайберді лы, Міржа ып Д латов ә ә Құ ұ қ ұ ж дитшілік тол ыны ар асында ә қ қ з потенциалын к рсете ал ан. ө ө ғ

збек хал ы арасында М. Бехбуди, А. Авлони, Ө қ И. Рахматуллаев, М. Расули, Комил Хорезми, Ы. Абиди, З. Фахриддин-заде деген ж диттерді аттары ал ан. ә ң қ ғ М. Акмулла, М. Уметбаев, Р. Фахретдинов, З. Расулев та ж дитшілік ә «жары ж лдыздары» қ ұ болып саналанады. Ж дитшілік «Алаш» , «М сават» та ы бас а лтты ә ұ ғ қ ұ қ партияларыны идеологиясына сер етті. ң ә Ал ж дидтерді з партиясы да еді, ә ң ө б л ұ «Иттифок-и муслимин» еді.

Арабша о у а йрену жа а т сіліні қ ғ ү ң ә ң ар асында к бірек адамдарды қ ө ң сауаты ашылды. лтты рухы к терілді. Ұ қ ө Кейін, ж диттер саясат а лкен ә қ ү лес осуын бастады. ү қ

Ж д и т ш і л і к т р а н ш ы л ы ә ұ қ и д е я с ы н ы с е р і г і б о л ы п ке т т і. ң Ке й б і р ж д и т т е р , м ы с а л ы , ә А й н и , ке й і н б ол ь ш е в и к б о л ы п ке т ке н. Б а с а л а р ы , ке р і с і н ш е , қ ке р і т а р т п а м с ы л м а н д а р м е н о с ы л ы п — ұ қ п а н и с л а м и с т , д і н и э кс т р ем и с т , б а с п а ш ы б о л ы п ке т т і.

Батыс аза стан облысы. Қ қ Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 Ислам. Энциклопедиялы қ аны тамалы. Алматы: қ қ “ Аруна Ltd. ” ЖШС, 2010 олда- Қ ныл ан ғ дебиеттер: ә