. Ж банов атында ы. А т бе

. Ж банов атында ы. А т бе ірлік Қ ұ ғ қ ө өң мемлекеттік университеті Исатай мен Махамбет баста ан к теріліс ғ ө Орындаған : Садуакас Б. А Тексерген: Исмагулова Д. М

ИСАТАЙ ТАЙМАН ЛЫҰ (1791 -1838) Тайман лы Исатай (1791 -1838) – 1836 -38 жылдары Батыс ұ аза станда бол ан халы к терілісіні саяси к семі, айсар Қ қ ғ қ ө ң ө қ олбасшысы, халы батыры. Кіші ж з Бай лыны Беріш руынан. қ қ ү ұ ңолбасшысы, халы батыры. Кіші ж з Бай лыны Беріш руынан. қ қ ү ұ ң Жо ар шап ыншылы ы кезінде ата ы шы ан А атай батырды ңғ қ ғ ғ ққ ғ ңЖо ар шап ыншылы ы кезінде ата ы шы ан А атай батырды ңғ қ ғ ғ ққ ғ ң рпа ы. ұ ғрпа ы. ұ ғ Халы батыры И. Тайман лы 1791 жылы азіргі Атырау облысы, қ ұ қХалы батыры И. Тайман лы 1791 жылы азіргі Атырау облысы, қ ұ қ ызыл о а ауданы, Тайсой ан мында ы «Тайман жалы» деген Қ қ ғ ғ құ ғ жерде д ниеге келген. үжерде д ниеге келген. ү

Исатайды анасы Есентемір руыны Та ашы б лімінен. ң ң ғ ө И. Тайман лыны т ртінші атасы А атайды (Тайман-Бег ліні ұ ң ө ғ ң ә ңИ. Тайман лыны т ртінші атасы А атайды (Тайман-Бег ліні ұ ң ө ғ ң ә ң -Бо ай-А атай) есімі алма тар а арсы со ыста к рсеткен ерлігі қ ғ қ ғ ө шін Беріш руыны ранына айнал ан Исатайды жасты ша ында ү ң ұ ғ ң қ ғ о ан ы пал жасап, ам орлы еткен кесі, Тайманны інісі — Жабал ғ қ қ қ қ ә ң Бег лі лы. 1808 жылы Жабал баста ан Бег лі ауылы Ба сай бекінісі ә ұ ғ ә қ т сынан Жайы тан тіп, Б кей ханны арауына кіреді. Хан орысша ұ қ ө ө ң қ сауатты, саясаттан хабары бар, халы алдында беделді Жабалды қ Беріш аулына старшина етіп ояды. Жабал айтыс бол аннан кейін, қ қ ғБеріш аулына старшина етіп ояды. Жабал айтыс бол аннан кейін, қ қ ғ оны орнына старшина етіп И. Тайман лын оюды с рап, хан Б кей ң ұ қ ұ ө 1812 жылы 12 наурызда Орынборда ы Шекара коммссиясына сыныс ғ ұ жасайды. Шекара комиссиясы 1813 жыл ы араша айында Б кей ғ қ ө ханны сынысын уаттап, жаттарды скери губернатор а ң ұ қ құ ә ғ жібереді. Генерал губернатор Г. С. Волконский 1814 жылы 12 — арашада қ Исатайды старшиналы а бекіту туралы жат а ол ояды. ққ құ қ қ қ

Исатайды Ж гір ханмен келіспеушілігі ң әң 19 — асырды 30 -жылдарыны орта кезінде ғ ң ң одан рі шиеленісе т седі. О ан себеп бол ан ә ү ғ ғ жа дай — 1833 жылы маусым айында Ж гір ғ әң ханны осы ан дейін И. Тайман лы бас арып ң ғ ұ қ келген Каспий те ізіні солт стік ң ң ү жа алауында ы ш бі ш йгін, суы мол 5 ғ ғ ө ү аралды айынатасы арауыл ожа қ Қ қ Бабажановты билігіне беріп, Исатайды ң арауында ы елімен шаруашылы а қ ғ ққ олайсыз, суы да, ш бі де аз, м бас ан қ ө құ қ Мы т беге аударуы еді. Ж гір ханны ж не ң ө әң ң ә бас а да феодалдарды халы а жасап қ ң ққ отыр ан ысымшылы ы туралы ғ қ ғ И. Тайман лы баста ан бір топ старшиналар ұ ғ Орынборда ы Шекара комиссиясына, тіпті ғ губернаторды зіне талай рет арыздар да ң ө жазады. Біра , одан еш андай да орытынды қ қ қ шы пайды. қшы пайды. қ

рт рлі алым-салы тан к йзелген, Ә ү қ ү жайылым жерден айырыл ан, казак скерлері мен ғ ә жергілікті феодалдарды екі жа ты езгісінен ң қ бден шыдамы таусыл ан б ара халы ә ғ ұқ қбден шыдамы таусыл ан б ара халы ә ғ ұқ қ олдарына ару алып, к теріліске шы ады. Б л — қ қ ө ғ ұ 1836 -1837 жылдарда ы Б кей ханды ында ы ғ ө ғ ғ немесе Ішкі Ордада ы батыр Исатай Тайман лы ғ ұ бас ар ан халы -азатты к теріліс еді. қ ғ қ қ өбас ар ан халы -азатты к теріліс еді. қ ғ қ қ ө К терілісті оз аушы к ші, негізінен, аза ө ң қ ғ ү қ қК терілісті оз аушы к ші, негізінен, аза ө ң қ ғ ү қ қ шаруалары болды. Оны ма саты — Ж гір ң қ әң ханны халы а жасап отыр ан озбырлы ына ң ққ ғ ғ шек ою, шаруалар жа дайын жа сарту, қ ғ қшек ою, шаруалар жа дайын жа сарту, қ ғ қ арауыл ожаны, Бал ы дайбергеновті Қ қ қ Құ биліктен тайдыру, жер м селесінде белгілі бір ә келісімге келу болатын. Исатай Тайман лы — осы ұ к терілісті сардары, к семі, ал «Махамбет — ө ң ө ел-ж ртты дабылдатып, к теріліс рухын ұ ө к терген батыр-жырау, к теріліс жыршысы» ө ө (М. озыбаев) болды. Жалпы, 1836 -1838 Қ жылдарда ы халы -азатты к терілісті б кіл ғ қ қ ө ң ү барысында Махамбетті трибун, жыршы-а ын ң қ ретінде Исатай батырды о олы бол анды ы ң ң қ ғ ғ тарихтан да белгілі.

К терілісті басы ө ң 1836 жыл ы 24 наурызда арауыл ожа Бабажановты 800 адамды бастап, Манаш ғ Қ қ ң елді мекені ма ында ы И. Тайман лыны ауылын оршауы болып табылады. Алайда, ң ғ ұ ң қелді мекені ма ында ы И. Тайман лыны ауылын оршауы болып табылады. Алайда, ң ғ ұ ң қ арауыл ожа тобы 200 сарбазбен здеріне арсы шы ан Исатайлар а шабуыл жасау а Қ қ ө қ ққ ғ ғ бата алмай, кейін айту а м жб р болады. Б рын ешкімнен тауы ша ылма ан, қ ғ ә ү ұ ғ ғбата алмай, кейін айту а м жб р болады. Б рын ешкімнен тауы ша ылма ан, қ ғ ә ү ұ ғ ғ арама ында ы елге дегенін істеп деттенген арауыл ожаны Исатайлар а еште е қ ғ ғ ә Қ қ ң ғ ң істей алмауы б кіл Б кей ханды ына тарайды. стем тап а ызасы кернеген шаруалар ү ө ғ Ү қ р жа тан Исатай батырды оластына жинала бастайды. ә қ ң қ 1836 жыл ы маусымны со ы мен шілде айыны басында ғ ң ң ң И. Тайман лы баста ан ша ын топ хан а халы талабын жеткізу шін ұ ғ ғ ғ қ ү Тасобадан Жас с а аттанады. Исатайларды келе жат ан хабарын естіген Ж гір құ қ ң қ әң хан Астрахань скери губернаторынан Орданы ор ау шін скер жіберуді с райды, ә қ ғ ү ә ұхан Астрахань скери губернаторынан Орданы ор ау шін скер жіберуді с райды, ә қ ғ ү ә ұ сонымен бірге уа ыт ту ма сатында Исатайларды талаптарын білу шін олар а қ ұ қ ң ү ғ зіні сенімді адамын жібереді. Исатайлар о ан . Бабажановты, Б. дайбергеновты ө ң ғ Қ Құ ызмет орындарынан босату туралы ж не Исатайды лкен лы Жа ияны олымен қ ә ң ү ұ қ ң қ жазыл ан бас а да талаптарды тапсырып, кейін айтады. ғ қ қ

1837 жылды жазында Исатай батыр баста ан к теріліс б кіл Б кей ханды ына ң ғ ө ү ө ғ тарайды. Ж гір хан мен оны айналасында ылар а наразыларды б рі Исатайды әң ң ғ ғ ң ә ңтарайды. Ж гір хан мен оны айналасында ылар а наразыларды б рі Исатайды әң ң ғ ғ ң ә ң айналасына жиналады. Келген жігіттер атпен, азы -т лікпен, ару-жара пен қ ү қ қ амтамасыз етіледі. Осылайша, И. Тайман лы белгілі бір т ртіпке негізделг н қ ұ ә ө азаматты ж не скери йымны басшысына айналады. С лтан М. Ш кинні хан а қ ә ә ұ ң ұ ө ң ғ «К терілген шаруалар ешкімге ба ынбайды, з алдына бір республика», -деп жаз ан ө ғ ө ғ мезгіл осы кез болуы керек. Исатай батыр мен а ын Махамбет б кіл Кіші ж зді аралап, патша кіметіні қ ү ү ө ңИсатай батыр мен а ын Махамбет б кіл Кіші ж зді аралап, патша кіметіні қ ү ү ө ң отарлы саясатын ж не соларды олшо пары хандар мен с лтандарды халы а қ ә ң қ қ ұ ң ққ жасап отыр ан озбырлы ын шаруалар а т сіндіріп, оларды олдарына ару алып, ғ ғ ғ ү қ қжасап отыр ан озбырлы ын шаруалар а т сіндіріп, оларды олдарына ару алып, ғ ғ ғ ү қ қ здеріні азатты ы шін к реске шы у а ша ырды. Сол ма сатпен Исатай ө ң ғ ү ү ғ ғ қ қ Махамбетпен бірге Ма ыстау а барып, оны билеушісі . Есімовпен к ш біріктіруге ңғ ғ ң Қ ү уа даласады Сонымен бірге Хиуа ханы айып али Есімовке патша скерлерін ғ Қ қ ә тойтару шін 20 мы скер беруге у де етеді. ү ң ә ә

Исатайлар о ан . Бабажановты, Б. дайбергеновты ызмет ғ Қ Құ қ орындарынан босату туралы ж не Исатайды лкен лы Жа ияны ә ң ү ұ қ ң олымен жазыл ан бас а да талаптарды тапсырып, кейін айтады. қ ғ қ қ 1837 жылды жазында Исатай батыр баста ан к теріліс б кіл ң ғ ө ү Б кей ханды ына тарайды. Ж гір хан мен оны айналасында ылар а ө ғ әң ң ғ ғ наразыларды б рі Исатайды айналасына жиналады. Келген ң ә ң жігіттер атпен, азы -т лікпен, ару-жара пен амтамасыз қ ү қ қ қ етіледі. Осылайша, И. Тайман лы белгілі бір т ртіпке негізделген ұ ә азаматты ж не скери йымны басшысына айналады. С лтан қ ә ә ұ ң ұ М. Ш кинні хан а «К терілген шаруалар ешкімге ба ынбайды, з ө ң ғ ө алдына бір республика», -деп жаз ан мезгіл осы кез болуы керек. ғ 1837 жылды 16 ырк йегі к ні Исатай батыр баста ан 200 -ден ң қ ү ү ғ астам сарбаздар халы а бден жек к рінішті арауыл ожа ққ ә ө Қ қ Бабажановты ауылын шабады. Одан алын ан мал мен д ние-м лік ң ғ ү ү шаруалар а таратылып беріледі. 1837 жыл ы 17 азанда ғ ғ қ к терілісшілер Бал ы дайбергеновті , с лтан М. Ш кинні ө қ Құ ң ұ ө ң ауылдарын шауып, хан ордасы — Жас с а бірте-бірте жа ындай құ қ қ т седі. И. Тайман лыны лкен олды бас арып, Жас с а келе ү ұ ң ү қ қ құ қ жат анды ынан хабардар Ж гір хан Орынбор ж не Астрахань қ ғ әң ә скери губернаторларына дереу хат жазып, зін ор ауын с райды. ә ө қ ғ ұ

Исатай батыр 12 шілде к ні апылыста аза тап аннан кейін, к теріліс одан ү қ қ қ ө рі дамымай, сарбаздар жан-жа а бытырап кетеді. . Есімов жазалаудан ор ып, ә ққ Қ қ қрі дамымай, сарбаздар жан-жа а бытырап кетеді. . Есімов жазалаудан ор ып, ә ққ Қ қ қ Хиуа а ашады. ғ қ Осылайша, бас-ая ы 6 ай а жетпейтін ыс а уа ытты амты ан аума ы ғ ғ қ қ қ қ ғ ғ мен сарбаздарды саны жа ынан Б кей ханды ында ы к терілістен асып т сетін ң ғ ө ғ ғ ө ү б кіл Кіші ж з даласын д р сілкінткен батыр Исатай Тайман лы баста ан ү ү ү ұ ғ халы -азатты к теріліс же іліске шырайды. Ол заманда бас аша болуы қ қ ө ң ұ қ м мкін де емес еді. К терілісшілерге хан кіметі мен с лтандар, патша ү ө ө ұ кіметіні жа сы арулан ан, арнайы дайынды тан ткен скерлері арсы ү ң қ қ ғ қ ө ә қ т рды. К терілісшілер аза станны бас а айма ында ы, соны ішінде ұ ө Қ қ ң қ ғ ғ ң К. асым лы бас ар ан лт-азатты оз алыспен байланыс жасап лгермеді. Қ ұ қ ғ ұ қ қ ғ үК. асым лы бас ар ан лт-азатты оз алыспен байланыс жасап лгермеді. Қ ұ қ ғ ұ қ қ ғ ү К терілісшілерді арау-жара ы да мейлінше нашар болды. На ты ө ң қ ғ қ ба дарламаны болжамауы йымшылды ты жетіспеуі де же іліс себептеріні ғ ң ұ қ ң ң ңба дарламаны болжамауы йымшылды ты жетіспеуі де же іліс себептеріні ғ ң ұ қ ң ң ң бірі болды. . И. Тайман лы баста ан к теріліс же ілгенмен, ол аза станны батыс ұ ғ ө ң Қ қ ң б лігіні Ресей империясы рамында кейінгі дамуында тере із алдырды. Б дан ө ң құ ң қ ұ былай алым-салы ты м лшерін жылдан-жыл а к тере беруге белгілі д режеде қ ң ө ғ ө ә шек ойылды; патша кіметіні к терілісті олда ан аза ауылдарыны қ ү ң ө қ ғ қ қ ңшек ойылды; патша кіметіні к терілісті олда ан аза ауылдарыны қ ү ң ө қ ғ қ қ ң старшындарымен санасуына тура келді; Ішкі Ордада ы ханды билікті ғ қ ңстаршындарымен санасуына тура келді; Ішкі Ордада ы ханды билікті ғ қ ң жойылуы тездеді.

Махамбет теміс лыӨ ұ (1803 — 1846) Махамбет теміс лы – 1803 жылы Ішкі Б кей ордасы, азіргі Батыс Ө ұ ө қ аза стан облысы Ж нібек ауд. Нарын мыны Жан с жерінде ту ан. – Қ қ ә құ ң құ ғ 20. 10. 1846, араой ірі, азіргі Атырау облысы Махамбет ауданында Қ өң қ жерденген — аза ты к рнекті а ыны, сонымен бірге 1836 -38 ж. Исатай қ қ ң ө қ Тайманов баста ан шаруалар кетерілісіні жалынды жыршысы ретінде де ғ ң м лім, оз алысты йымдастырушы тарихи айраткер т л аларды бірі. ә қ ғ ұ қ ұ ғ ңм лім, оз алысты йымдастырушы тарихи айраткер т л аларды бірі. ә қ ғ ұ қ ұ ғ ң Кіші ж зді Бай лы бірлестігі ішіндегі Беріш руыны Жайы б лімінен ү ң ұ ң қ ө шы ан. Атасы лм лі, кесі теміс те з заманында айтулы т л алар ққ Құ ә ә Ө ө ұ ғ бол ан. лм ліні т ымынан билер де, шешендер де шы ан. ғ Құ ә ң ұқ ққбол ан. лм ліні т ымынан билер де, шешендер де шы ан. ғ Құ ә ң ұқ ққ Халы ты азаты ын к ксеген к рескер, ел баста ан батыр, р рухты қ ң ғ ө ү ғ ө а ын. Бекетай елді мекенінде (Б кей ордасы, Орал облысы, Ж нібек ауданы) қ ө ө д ниеге келді. ү

Махамбет а ын жастайынан а ынды нерге к мартып сті. Ас ан қ қ қ ө ұ ө қ дарындылы ына алы ж ртшылы бас иген. Махамбет тек от ауызды с з шебері ғ қ ң ұ қ ө ретінде ана ел к рметіне б ленген жо , сонымен бірге, зіні батырлы ы, даналы ы ғ ұ ө қ ө ң ғ ғ мен адамгершілігі ар асында да да а б ленді. Ол халы арасында болып қ ңққ ө қ жататын келе сіз к былыстар мен келелі істерді ле деріне ар ау еткен. ң ұ ө ң қ Есімі алы ж ртшылы а таныла баста ан ас а а ынды Ж гір хан з қ ң ұ ққ ғ қ қ қ әң ө еркіне к ндіріп, билік басында отыр андар а арсы ле дер шы аруына тыйым ө ғ ғ қ ө ң ғ сал ысы келеді. Алайда к зі ашы , к кірегі ояу а ын оны б йры ына мойын ғ ө қ ө қ ң ұ ғ сынбады. Ал Ж гір хан болса, о ан стемдік жасау ма сатымен Махамбетті ұ әң ғ ү қ амау а ал ызды. 1829 -1830 жылдар аралы ында Махамбет ала бекшісіні қ ғ ғ ғ қ ңамау а ал ызды. 1829 -1830 жылдар аралы ында Махамбет ала бекшісіні қ ғ ғ ғ қ ң т рмесі де отырды, бостанды а шы ан со Исатай Тайманов а осылды ү ң ққ ққ ң қ қт рмесі де отырды, бостанды а шы ан со Исатай Тайманов а осылдыү ң ққ ққ ң қ қ. .

Махамбет — халы ты патшалы , ханды кіметке арсы арулы қ қ қ ө қ қ кетеріліске ша ыр ан ал аш ы аза а ыны. Оны бейнелі де жалынды қ ғ ғ қ қ қ қ ң негізінен Шалкиіз, Сыпыра, Доспамбет, азту ан сия ты батыр Қ ғ қ жырауларды лгісінде шы арыл ан к теріліс туралы тол аулар. ң ү ғ ғ ө ғжырауларды лгісінде шы арыл ан к теріліс туралы тол аулар. ң ү ғ ғ ө ғ «Ж гірге», «Байма амбет с лтан а» деген ле дерінде стем тап әң ғ ұ ғ ө ң ү кілдерін бет-пердесін жырта шенесе, «М нар к н» ле інде ел ө ұ ү ө ң басында ы ауыртпалы ты к йзеле, ашына айтты. Исатай — а ынны ғ қ ү қ ңбасында ы ауыртпалы ты к йзеле, ашына айтты. Исатай — а ынны ғ қ ү қ ң кеп лендеріні басты а арманы. «Тайманны лы Исатай», «Исатай ө ң қ һ ң ұ деген а ам бар», «Исатай с зі», «Тарланым», т. б. ле дерінде Исатайды ғ ө ө ң ңдеген а ам бар», «Исатай с зі», «Тарланым», т. б. ле дерінде Исатайды ғ ө ө ң ң адамгершілігі, азаматты ы, батырлы ы, айсарлы ы сипатталады. ғ ғ қ ғадамгершілігі, азаматты ы, батырлы ы, айсарлы ы сипатталады. ғ ғ қ ғ Махамбет Ресей отаршылды ыны барша ауырлы тау ыметін ғ ң қ қ к зімен к ріп, оны барша зорлы зомбылы ын басынан ткеріп, мыр ө ө ң қ ғ ө ғұ кешкен адам. Сонды тан да 1836 жылы бден шыдамы таусыл ан халы қ ә ғ қкешкен адам. Сонды тан да 1836 жылы бден шыдамы таусыл ан халы қ ә ғ қ те іздей тол ып к терілгенде, осынау тегеурінді д мпуді дем берушісі ң қ ө ү ң Махамбет болды. Ол Исатай батырмен бірге арыстандай а ырып, қМахамбет болды. Ол Исатай батырмен бірге арыстандай а ырып, қ азатты туын олдаса к теріп шы ты. Азатты шін к рес қ қ ө қ қ ү ү Махамбетті б кіл міріні мазм нына айналды. лтты азатты ы ң ү ө ң ұ Ұ ң ғ мен халы ты леуметтік те дігін Махамбет жеріне жеткізе жырла ан қ ң ә ң ғ йгілі а ын. Ол поэзияда андай дара болса, к й нерінде де сондай дара. ә қ қ ү өйгілі а ын. Ол поэзияда андай дара болса, к й нерінде де сондай дара. ә қ қ ү ө

Ауыз дебиетіні тере інен сусында ан, зіні бойына ә ң ң ғ ө ң халы ты д ст рді тере сі ірген Махамбет теміс лы қ қ ә ү ң ң Ө ұ Исатай Тайман лы баста ан халы к терілісінде ма ызды ұ ғ қ ө ң р л аткарды, ол зіні ле дері ар ылы халы ты патша ө ө ң ө ң қ қ кіметі мен хандарды езгісіне арсы к реске ша ырды. ө ң қ ү қкіметі мен хандарды езгісіне арсы к реске ша ырды. ө ң қ ү қ Махамбетті ле дері бостанды пен ділдікті, халы ң ө ң қ ә қМахамбетті ле дері бостанды пен ділдікті, халы ң ө ң қ ә қ к семдеріні батырлы ын алы халы б арасына паш ө ң ғ қ ң қ ұқ ету ма сатында жазылды. Оны ле дері б ара қ ң ө ң ұқ халы ты ж ргеніне тым жа ын болды. қ ң ү қ 1838 жылы Исатай аза бол ан со , Махамбет ша ын қ ғ ң ғ тобымен орыс скерлеріні арасынан тіп, Хиуа ханды ына ә ң ө ғ кетеді. Ол к терілісшілерді жау а арсы к реске айта ө ғ қ ү қ ж мылдыр ысы келеді, алайда оны б л рекеті ж зеге ұ ғ ң ұ ә ү аспайды. Ол Б кей ордасына жасырынып келіп, шаруалар ө арасында хан мен патша а арсы гіт-насихат ғ қ ү ж мыстарын ж ргізе бастайды, біра ол айта ұ ү қ қ т т ындалып, Орынбор а ж нелтіледі. Орынборда о ан ұ қ ғ ө ғ «енді айтып б лікке атысушы болма» деген ескерту қ ү қ жасап, босатады.