ызылорда медицина жо ары колледжіҚ ғ «Statistica»

ызылорда медицина жо ары колледжіҚ ғ «Statistica» ортасында статистикалы талдау қ абылда ан: Сейліханова . . Қ ғ Ә Ә Орында андар: бдіраза . ғ Ә қ Ә Ерсінова А. Ж мабай Г. ұ асым А. Қ Сыды ова Н қ

Жоспар І. Кіріспе. Статистика туралы т сінікү ІІ. Негізгі б лім. ө А) Статистиканы міндеттері ң Б) Статистикалы дістер ж не оны қ ә ә ң зерттеу кезе дері. ң III. орытынды. Қ

І. Кіріспе. Статистика туралы жалпы т сінік ж не оны даму процестері. ү ә ң Статистика латынны «status» деген с зінен шы ан. Ол затты , ң ө ққ ң былысты құ ң , н рсені жа дайынжетікбілудегендібілдіреді. Осыс зді ә ң ғ ө ң негізінен италияны «stato» — мемлекет, «statisto» — мемлекетті ң ң жа дайын жетік білу дегенді білдіреді. Статистика о амды ылым ғ қ ғ ретінде бертінде пайда болды. Оны даму процесіні бастамасы XVII ң ң ғ ая ынан Англияда басталады. Оны негізін ал аш ы болып ғ ң ғ қ ала андар-а ылшын алымдары Джон Граунд ж не Вильям Петти. Олар қ ғ ғ ғ ә «Саясиарифметика» аттые бекжаз ан. ң ғ Статистикатарихыны екіншібірбастауынеміс алымы ң ғ Конгридті е бектерінде алыптасабаста ан «мемлекеттану» ң ң қ ғ ылымындажатыр. Статистиканы оданкейінгідамуынада ғ ң к птеген алымдар, я нинеміс алымы. Ахенбал, бельгия ө ғ ғ ғ алымы. Кеплер, англия алымы. Баулиж нет. б. з лестерін ғ ғ ә ө ү осты. қ XIX. екіншіжартысымен. XX. басындастатистика ғ ғ арыштапдамибастады. О анк птеген алымдармен ғ ғ ө ғ статистиктерді е бектерід лелболаалады. ң ң ә

ІІ. Негізгі б лім. ө А)Статистика п ні, міндеттері ж не оны зерттеу объектісі. ә ә ң Статистика–статистика о амды былыстарды рамымен згеру қ ғ қ құ ң құ ө процестерін, онда ысанды арым- атынастарменза дылы тарды ғ қ қ қ ң қ сапалы т р ыдабайланыстыраотырып, оны белгілібіруа ытта ай қ ұ ғ ң қ қ жердебол анынзерттейтін ылым ғ ғ. Соныменбірге леуметтік-экономикалы былыстарды санды к рсеткіштерінетаби и ә қ құ ң қ ө ғ ж нетехникалы факторларды тигізгены палыннемесекерісінше ә қ ң қ о амды ндірісті таби атпен орша анорта атигізген серін қ ғ қ ө ң ғ қ ғ ғ ә аны тайды. қ Статистиканы санды жа ы-зерттелген леуметтік-экономикалы ң қ ғ ә қ былыстарды , процестерді к лемін, м лшерін санды к рсеткіштер т рінде құ ң ң ө ө қ ө ү к рсету ө. Санды жа ын о ып йренуді келесідей т рлері қ ғ қ ү ң ү бар: • Статистика о амды былыстар мен процестерді к лемін, қ ғ қ құ ң ө м лшерінзерттейді. ө • Статистика о амды былыстарды санды қ ғ қ құ ң қ к рсеткіштеріні згеруінуа ытар ылык рсетеді. ө ң ө қ қ ө • Статистика о амды былыстарды зара арым- атынасын қ ғ қ құ ң ө қ қ немесепропорциясынзерттейді.

Статистиканы міндеттерің : 1. Мемлекет, коммерциялы қ , акционерлік ж не бас а да органдарды сенімді, ажетті, ә қ қ на тылыа параттарменж нем ліметтермен амтамасызету. қ қ ә ә қ 2. Іс ж зінде оперативтік перспективалы ж мыстарды артынан статистикалы ү қ ұ ң қ ба ылаужасау. қ 3. Статистикалы қ м ліметтердіә талдау. Статистикалы дістер здеріні олданылуы мен жал асуына байланысты ш қ ә ө ң қ ғ ү сатыдан т рады: ұ 1. Статистикалы ба ылау, я ни ал аш ы м ліметтерді жинау сатысы. қ қ ғ ғ қ ә М ндаұ былыстарменпроцестертуралым ліметтералдын-алажасал анба дарламабойынша құ ә ғ ғ жиналады. Ба ылауды негізгіма саты- о амды былыстарды згеруіне серететін қ ң қ қ ғ қ құ ң ө ә фактілерді здерінет нбелгілеріне арайаны тауж нем ліметтерді толы , на ты, д л, ө ә қ қ ә ә ң қ қ ә аны болуын ада алау. қ қ ғ 2. Жинал ан м ліметтерді здеріне т н белгілеріне арай топтау, деу ж не ғ ә ө ә қ өң ә жина тау. қ Б л дісті олданукезіндеба ылаун тижесіндежина тал анм ліметтерұ ә қ қ ә қ ғ ә здерінет нжекебелгілерібойыншатоптар аб лінеді. Б лке-зе де о амды ө ә ғ ө ұ ң қ ғ қ былыстарменпроцестерді топты к рсеткіштеріірі-ленеді, жекелегентоптарды құ ң қ ө ң сапалы айырмашылы тарыаны талады, сондай-а талдау, орытындыжасау шін қ қ қ ү санды к рсеткіштересептеледі. қ ө 3. Жина тал ан, делген м ліметтерге талдау ж не орытынды жасау қ ғ өң ә ә қ. Б лұ сатыдажина тал ан, топтал ан, делгенк рсеткіштербіртектестопты бел-гілері қ ғ ғ өң ө қ бойыншажеке арастырылады. Сонымен атароларды зарабай-ланысынаны тайды. қ қ ң ө қ Статистикалы м ліметтергеталдаужасау-жина -тал ан, топтастырыл ан, делген қ ә қ ғ ғ өң к рсеткіштердісалыстыру, орытындылауж несоларар ылыт жырымдармен ө қ ә қ ұ сыныстаржасау. ұ

Талдау дістерінпрактика аке інен олдану ызметіж не ызметтікә ғ ң қ қ ә қ есептеулерж ргізу. ЭЕМ-ды , кейіннен. ДЭЕМпайдаболуына сер ү ң ә етті. М ліметтердіталдау дістерінстатистикалы ба дарламалы пакеттер ә ә қ ғ қ олайлыж нек ркеметті. Графиктерт р ызу, таблица ру, к рделі қ ә ө ұ ғ құ ү формулалар а олмен иынесептеулерж ргізу ажеттілігінжойды. Барлы ғ қ қ ү қ қ б лоперацияларды. ДЭЕМорындайдыда, есеп ойылуын, олардышешу ұ қ дістерінта даудыж нен тижелердіталдаудыадамдар а амдырады. Батыс ә ң ә ә ғ қ елдеріндем ліметтердіталдау аарнал ан. ДЭЕМ-деы айлыстатистикалы ә ғ ғ ңғ қ пакеттерді пайдаболуыоларды олданушыларау ымынке ейтті. Б л ң қ қ ң ұ пакеттерді барлы ыдерлікм ліметтердівизуальдык рсетуді амтамасыз ң ғ ә ө қ етеді. Атапайтарболса графиктер ру, екіж не ш лшемдідиаграммалар қ құ ә ү ө руерекшеліктеріж неоларды за дылы тарытуралыжалпыт сінік құ ә ң ң қ ү алу ак мектесетін рт рлі ызметтікграфиктер ру. Олардыт сініп ғ ө ә ү қ құ ү олдану шін олданушыалдынала андайдабірдайынды таболуы ажет; қ ү қ қ я ни андайжа дайларда рт рлістатистикалы дістер олданылады, ғ қ ғ ә ү қ ә қ оларды андай асиеттерібарж нен тижелердіталдайалуы ажет. ң қ қ ә ә қ

Математикалы статистика қ деректержиынында ы рбірэлементті жекеғ ә ң асиеттерінсипаттамайды, оларбіртоп ажататынбірнешеэлементтібірге қ қ амтиды. деттестатистикалы деректержолдарменба аналар аб лініп, қ Ә қ ғ ғ ө реттеліпжазылады, оларды негізіндеж ргізілетін ылыми-зерттеушілік ң ү ғ дісістатистикалы дісдепаталады. ә қ ә азіргі та да ДЭЕМ-ды ке таралуынан Қ ң ң ң «Stadia», «Эвриста», Spss, «Stanguahies», «Systat», типтіарнаулыстатистикалы пакеттердіпрактика қ ж зінде олданум мкіндігіпайдаболды. Жа апакеттерді ршілігі ү қ ү ң ң ө Windows-Statisticaортасы шінжасалды. Сонымен атар»Олимп: Фин ү қ Эксперт», «Олимп: Статэксперт», «Олимп: Три. Кита», «Per». Window 3. 11 ж не ә Window 95 ортасындаж мысістейтінж не. Microsoft. Excelинтерфейсін ұ ә олданатынба дарламалы ж йелердіайту аболады. қ ғ қ ү ғ Дескрипті статистика бастап ым ліметтерк рсеткіштеріні ке тара ан қ ә ө ң ң ғ ж не арапайым ралыболыптабылады. Б лба дарламастатистикалы ә қ құ ұ ғ қ м ліметтерді жетітаблицасын руды амтамасызетеді. Олардыатап ә ң құ қ к рсететінболса динамиканы базистіж нетізбектік рсеткіштері, орта ө қ ң ә ө к рсеткіштер, жекеавтокорреляциялы функцияларды руинтервалды ө қ құ атарлап, графиктердіж негистограммалардайындау. қ ә

БІРФАКТОРЛЫ ДИСПЕРСИЯЛЫ ТАЛДАУҚ Кездейсо шамаларды згеруі(вариациясы)бір атарсебептерді қ ң ө қ ң (факторларды ) рекетінентуындайды. Мысалы, денені рт рліпараметрлері ң ә ү (температура, артериалды ысым)т улікуа ытынабайланысты згереді, қ ә қ ө андайдабірфармакологиялы д рмек абылда анда згереді, т. с. с. Зерттелетін қ қ ә қ ғ ө белгіле андайдафакторларды серінтазат рдеб ліпшы арум мкінемес. қ ң ә ү ө ғ ү Т жірибекезіндежа дайлардымаксималдыт рдебіртектіетіпса тау а ә ғ ү қ ғ тырыс анмен, т рліт жірибелер рт рлін тижелербереді. Б лосы қ ү ә ә ү ә ұ факторлар ак птегенкездейсо жа дайлар, к птегенба ылау аалынбайтын ғ ө қ ғ фаткорлар серететінімент сіндіреледі ә ү Корреляциялы талдау қ екінемесеодандак пайнымалыларө арасында ыд режені лшеуге, факторлардыіріктеуге ғ ә ө м мкіндікбереді. Б лбелгісізсебептібайланыстытабу а ү ұ ғ ж нен тижелікбелгілергебелгілі серетеді. деу ә ә ә Өң н тижелерібестаблицадак рсетіледіж нес йкесті ә ө ә ә графиктеріболады. Корреляция т сінігіалдыменвариациялы ү қ атарларарасында ыбайланысты к рнекілікд режесін қ ғ ң ө ә сипаттайды.

Регрессиялы талдауқ б л на ты айнымалыны р т рлі факторларданұ қ ң ә ү ба ыныштылы ын зерттеуге арнал ан. Оларды арасында ы байланысты ғ ғ ғ ң ғ регрессиялы модельдер формасы мен с йкесті графиктерде береді. Модель қ ә ретіндесызы тык птік, адамды , тара тыж пты регрессиялар олданыла қ ө қ қ қ ұ қ қ алады. Медициналы -биологиялы зерттеулерде зара байланыс ан қ қ ө қ к рсеткіштермен ж мыс істеуге жиі тура келеді. Екі немесе бірнеше ө ұ к рсеткіштер арасында ы байланыс жиі к рінбей алады, бас а себепреді ө ғ ө қ қ ң (факторларды ) серінен абаттасып к рделене т седі. Бір к рсеткішті ң ә қ ү ү ө ң згерісі екінші(немесе бірнеше)к рсекішті згерісіне аншалы ты т уелді ө ө ң ө қ қ ә екендігінзерттеу–статистиканы ма ыздыма саттарыны бірі. ң ң қ ң Компонентті талдау кездейсо айнымалылыр арасында ы рылымды қ ғ құ қ ба ыныштылы тыаны тауды дісіболыптабылады. Н тижесіндебастап ы ғ қ қ ң ә ә қ м ліметтер рамында барлы а параттардан т ратын аз к лемдегі ә құ қ қ ұ ө сы ыл ан жазулар алынады. Факторлы талдау бастап ы айнымалыларды ғ ғ қ ң т рленуінін компоненттігі талдау а ара анда жалпы діс. Есеп рылымы ү ғ қ ғ ә құ бес таблицадан ( зіндік м н, факторларды матрицаларыны т зу ж не ө ә ң ң ү ә б рыл аны жалпылы ба асы, басфакторлар м ні)т рады. Кластерлі талдау ұ ғ қ ғ ә ұ ба ылауларды біртекті топтар а (кластерлерге) б ліп тастауды амтамасыз қ ғ ө қ етеді. Статистикалы к рсеткіштер н тижелері айнымалылар саны мен қ ө ә ралын д рыс та дау а ба ынышты. Есеп рылымы кластерлеу құ ұ ң ғ ғ құ н тижелеріж некластерграфиктерін осады. ә ә қ

Жиілік талдау б луа ыт атарларын ата периодтынемесеұ қ қ қ ң реттіауыт улардызерттеугеарнал ан. Анализт ріболып қ ғ ү гармоникталдауы, Спектрліталдау, жиілікфильтрациясы, зара ө спектралынады. Барлы талдаут рлері шінтекжиілік қ ү ү фильтрация шін анаемесба дарламаавтоматтыт рде ү ғ ғ ү зерттелетінк рсеткіштетенденцияны барболуынаны тайды ө ң қ ж неонытап анжа дайдас йкестім лімдемебереді. ә қ ғ ә ә Гармоникалы талдаудаба дарламаданшы удаесептік қ ғ ғ параметрлерберілгенс йкестіхаттамашы ады. Осыны н тижесі ә ғ ң ә бойыншагармоник ажеттілігінталдау аболады. қ ғ

Дескриптістатистикак мегіменө леуметтік-экономикалы статистика ә қ к рсеткіштеріні графиктерінт р ызу а, оларды ө ң ұ ғ ғ ң ерекшеліктерінба алау аж неалда ытере талдауларда ғ ғ ә ғ ң олданум мкіндікбереді. қ үТ р ындарды сана тан ткізу ар ылы белгілі бір уа ытұ ғ қ ө қ қ аралы ында оны саны тай аламыз. Белгілі бір елді ғ ң ң қ мекендерде сана ж ргізілу аралы тарында халы саны со ы қ ү қ қ ңғ сана ж не халы ты таби и ж не механикалы оз алысы қ ә қ ң ғ ә қ қ ғ туралы а ымда ы м ліметтерді балансты схемасы бойынша ғ ғ ә ң қ аны талады. қ 1 – сурет. Облысты ң халы қ саныны ң су ө диаграммас ы.

2 – сурет. Облысты халы саныны згеруі. ң қ ң ө

Программалауал аш ыбетіндета ырыбы, ғ қ қ ал ан беттерінде ызылорда қ ғ Қ облысыны т р ындарстатистикасык рсеткіштеріесептелінген, ң ұ ғ ө халы саныбойыншаалда ыжылдар аболжаужасалынып, програ қ ғ ғ ммалау барысындаесептелініпшы арыл анк рсеткіштердісо ытерезід ғ ғ ө ңғ ем ліметтербазасынаенгізіпотыру ам мкіндікбереді. ә ғ ү М ліметтербазасыненгізетінкестенібіріншіMS Acces ә – рып, оны. Delphiпрограммалауортасыменбайланыстырдым. құ 3 – сурет. MS Acces рыл ан құ ғ кесте

Программалау ортасыны ал аш ы ң ғ қ беті:

Программалау ортасыны екінші бетінде орташа жылды ң қ халы саны, келу коэффициенті, кету коэффициенті ж не қ ә жалпы миграция коэффициенті есептеліп шы арыл ан. ғ ғ Т р ындарды миграциясы ұ ғ ң

Облысты т р ындар санын жоспарлау терезесі. Бірнешең ұ ғ жылдар а болжам жасау шін мен т р ындарды жалпы сімін ғ ү ұ ғ ң ө есептелді. Т р ындар санын болжау ұ ғ

Келесі терезеде ызылорда облысыны 2004 – 2009Қ ң жылдар аралы ында ы т р ындар статистикасы ғ ғ ұ ғ к рсетілген. Б л кестеге біз м ліметтерді енгізіп алып ө ұ ә тастапотыруымыз аболады. ғ 7 – сурет. ызылорда Қ облысыны ң т р ындарыны даму ұ ғ ң кестесі

орытынды. Қ Статистикалы зерттеулер дістемесін райтын қ ә құ статистикалы ылым шін статистикалы к рсеткіштер қ ғ ү қ ө ж йесін, статистикалы а паратты алуды, деуді, ү қ қ өң жина тауды ж не талдауды жетілдіру зекті м селе болып қ ә ө ә алабереді. қ Осы ма сатта кестелік, графиктік дістерді, қ ә экономика-математикалы дістерді олдана отырып талдау қ ә қ ж не болжау, жалпылама к рсеткіштерді есептеуді ә ө ж йелендіру шін рыл ан ба дарлама зіні игеру ү ү құ ғ ғ ө ң арапайымдылы ымен, олайлы интерфейсімен қ ғ қ ерекешеленеді ж не экономикалы маманды тарда ә қ қ о ытылатын статистика п нінде олданбалы ба дарлама қ ә қ ғ ретіндепайдалану аболады. ғ