Вирустар генетикасы. Вирусты геномны йымдасуы. қ ң

Вирустар генетикасы. Вирусты геномны йымдасуы. қ ң ұ Вирусты геномдарды репликациясы. қ ң Орында ан: Байсатан Д. Д, Бекен А. Н ғ Тобы: МБТ 13 -03 Тексерген: Абдиева Г. Жл-Фараби атында ы аза лтты Университеті Ә ғ Қ қ Ұ қ Биология ж не биотехнология факультеті ә

I. Кіріспе II. Негізгі б лімө a) Вирустар а сипаттама ғ b) Вирустарды т рлері, рылысы ж не рылымы ң ү құ ә құ c) ДН -лы ж не РН -лы вирустар Қ ә Қ III. орытынды Қ IV. Пайдаланыл ан дебиеттер ғ ә Жоспар:

Кіріспе • Вирус ( лат. vīrus — « у» )–тіріорганизмдерді ішіндегіклеткасызтіршілікң иесі. Олар рибонуклеин ыш ылынаннемеседезоксирибонуклеин қ қ ыш ылынан рал аннуклеопротеидтерден, сондай-а ферментті қ қ құ ғ қ н руызбен аптал ан абы шадан– ә қ ғ қ қ кабсидтерден т рады. Б л абы шаұ ұ қ қ вирусты рамында ынуклеин ыш ылдарынсырт ыортаны олайсыз ң құ ғ қ қ қ ң қ жа дайларынанкор айды. Кейбірвирустарды рамындануклеин ғ ғ ң құ ыш ылдарынанбас ак мірсулар, майтектізаттар, қ қ қ ө биотин (Нвитамині) ж немысмолекулаларыкездеседі. ә

Д ниеж зілікмикробиологиятарихындаорыс алымы. Д. И. ү ү ғ Ивановскийді алатынорныерекше. Ол. XІX асырды со ында ң ғ ң ң темекіте біліауруынзерттеп, олауруды оздыр ыштары ң ң қ ғ бактерияларданда са тіршілікиесіекенінтап ан. Д. И. ұ қ қ Ивановскийауру ашалды анжапыра тыжуып, олжуындыны ғ ққ қ бактериялардыс зетінс згіден ткізгендеодан тіпкеткен. Осы ү ү ө ө с йы ты тытемекігеж тыр анда, оны жапыра ы айтадан ұ қ қ ұқ ғ ң ғ қ сар айып, ауру а шыра ан. За ымдан антемекіжапыра ын ғ ғ ұ ғ қ ғ ғ лкейткіш ралдарментексергендекристалдарбай ал ан. ү құ қ ғ Кейіннен 1935 жылыамерикалы алым. У. Стенлиб л қ ғ ұ кристалдарды темекіте білівирустарыны шо ырлан ан ң ң ң ғ ғ жиынты ыекенінтапты. ғ

Вирустар 2 т рлі формада тіршілік етеді: ү Вирион –клеткадантысформасы, рамындабарлы құ қ рылымды элементтері–капсид, нуклеин ыш ылы, құ қ қ қ рылымды белоктар, ферменттерболады. құ қ Вирустар –клеткаішілікформасы, текнуклеин ыш ылыны бір қ қ ң т рінен анат руым мкін, себебівирионклетка аенгенде ү ғ ұ ү ғ рылымды элементтерыдырайды. құ қ

Вирустарды микроорганизмдерден айырмашылы ы: ң ғ 1. Вирусб лшектеріні е кішісі 20 -30 нм, ірілері 300 -400 нм; ө ң ң 2. Клетка рылымыболмайды; құ 3. Тіршілікетуформасыоблигаттыклеткаішілікпаразитизмнемесе генетикалы паразиттер. қ Тіршілікте айталанбайтын вирустарды уникальды асиеттері: қ ң қ 4. рамындануклеин ыш ылыны бір анат рлеріні болуы Құ қ қ ң ғ ү ң ДН мен. РН ; Қ Қ 5. Вирустардаавтономдызаталмасупроцесіні болмауы; ң 6. Дизъюнктивтірепродукциялануы–вирустаршашыранды жолменк бейеді. ө

Вирустарды рылымына арай 2 -ге құ қ б леді: ө • Жай – нуклеокапсидті сыртында осымша абатболмайтынвирустар ң қ қ жатады. Жайвирустархимиялы таби атынуклеопротеиндерболып қ ғ табылады. Мысалы, темекіте білівирусы, с йелвирусыж не ң ү ә аденовирустар. • К рделі – ү нуклеокапсидтіжауыпжат ан осымшасуперкапсиддепқ қ аталатын абатболады. Б л абатлипопротеиндінемесебелокты, я ни қ ұ қ ғ м ндайвирустарда осымшахимиялы компоненттер–липидтер, ұ қ қ к мірсуларболады. ө

Вирустарды рылысың құ Вирусты б лшек – қ ө нуклеин ыш ылыны бірклеткаданекіншіқ қ ң клетка атасымалдану а абілетті рылым. ғ ғ қ құ Вирион – жекеб тінвирусты б лшек. ү қ ө Жалпыбарлы вирустарбіркелкіпринципбойынша рал ан–олар қ құ ғ белокты абаткапсидтен оршал ан, нуклеин ыш ылынан қ қ қ ғ қ қ т рады. ұ Нуклеин ыш ылывириондарды ортасындаорналасады, вирусты қ қ ң информация ажауапберетін ғ вирус геномы болыптабылады. Капсид –нуклеин ыш ылыменкомплекст зетінбелокты апшы. қ қ ү қ қ қ Нуклеокапсид –нуклеин ыш ылыменбелоктант ратынкомплекс. қ қ ұ

• Симметрияны спираль т різді немесе б рама т рі. ң ә ұ ү М ндайжа дайдаа уызмолекулаларынуклеин ү ғ қ ыш ылыны зынбойынаоралыпспиральсия ты қ қ ң ұ қ орналасады. Айтыл ансимметриявирустар ат тікшеге ғ ғ ү саспішінбереді. Айтакететінбіржа дай, ұқ ғ м ндайұ вирустарды а уыздарыны зара ң қ ң ө белгілі бір алыппен қ жиналу ерекшелігібар, соны ар асындабіркелкі ң қ полипептидтізбегіненд рысорналас анкапсидпайда ұ қ болады. Б лжаналы тыбіріншірет50 -шіжылдарытемекі ұ қ ауруыны вирусынзерттеген алымдар ң ғ Шрамм мен Френкель-Конрат ашты. Осындайорналасуерекшеліктері генетикалы материалды аса немідіж мсалуына қ ң ү ұ м мкіндікбереді. Мысалы, спиральт різдісиммерия ү ә темеківирус, тырувирус, парамиксавирусынат н. құ ә

• Куб т різді немесе икосаэдралы симметрия. ә қ Б лсимметрияны рамы20 ырлык пб рыш а ұ ң құ қ ө ұ қ сайды, я ни зарабірдей 20 шб рыштан ұқ ғ ө ү ұ т рады. рбір шб рышты абыр асы, т бесі ұ Ә ү ұ ң қ ғ ө ж не ырыбар. Капсомер-лерекіден(димер), ә қ штен(тример), т рттен(квадример), бестен ү ө (иентамер), алтыдан(гексомер) зарабірігіп ө вирус абелгілібірпішінбереді, вирустаросы ан қ ғ с йкес рт рліболады. Кубт різдісимметриядан ә ә ү ә туратынвирустарды к біні сырт ы абы шасы ң ө ң қ қ қ жо (олар аиридовирустар, аденовирустар, қ ғ паповавирустар, реовирустар, калицивирустар, пикорнавирустар, парвовирустаржатады).

Ретровирустар геномы • Ретровирустарды геномыбірдейекіРН молекулаларынанң Қ т рады. Вирусты геномдарды репликациясыбір-бірімен ұ қ ң ерекшеленетін рамдардант рады: құ ұ 1. ЕкіжіпшеліДН Қ 2. БіржіпшеліДН Қ 3. О біржіпшеліРН ң Қ 4. ТерісбіржіпшеліРН Қ 5. ЕкіжіпшеліРН сасо жіпшеліРН Қ ұқ ң Қ

ЕкіжіпшеліДН -вирустарды репликациясы деттегідейжартылайконцервативтіҚ ң ә механизмменж реді: ДН -ны жіптеріс гілгенненкейінолар акомплиментарлы ү Қ ң ө ғ жолменжа ажіпшелер осылады. Біраналы пенбіржа адант зілгенжіпшеден ң қ қ ң ү т рады. БіржіпшеліДН -вирустарыны жал ыз кілі-парвовирустарболып ұ Қ ң ғ ө табылады. ДН -полимеразалардырепликациялы т рідепаталатынекіжіпшелі Қ қ ү вирусты геномны рылуынапайдаланады. РН -даболатынвирустарды қ ң құ Қ ң геномикалы репликация дістеріО -біржіпшеліРН -вирустар а- қ ә ң Қ ғ пикорнавирус, флавивирус, тогавирустаржатады, геномды о жіпшеліРН -лы қ ң Қ а. РН -ны ызметінат арады. Теріс-біржіпшеліРН -вирустарыны рамында Қ ң қ қ Қ ң құ (ортомиксовирустарда, парамиксовирустарда, рабдовирустарда)РН -т уелді Қ ә РН -полимеразаболады. ЕкіжіпшеліРН -вирусы(ротавирус, реовирус) Қ Қ репликацияланумеханизмінетер сболады, жасушацитоплазмасындаж реді. ң ү Ретровирустар( сасо -жіпшеліРН )терісжіпшеліДН синтездейді. Содансо ұқ ң Қ Қ ң осарлан ан. ДН жіпшеліжасушахромосомасыменинтеграцияланып, провирус қ ғ Қ райды. Вирустарды алыптасуывириондар здігіненжиналужолымен құ ң қ ө алыптасады: вириондарды рамб ліктерівирустыжина тайтынжасуша қ ң құ ө қ цитоплазмасынанемесеядросаласыны орнынатасымалданады. ң

Пайдаланыл ан дебиеттер: ғ ә