Тараз Мемлекеттік Педагогикалық Институты Философия және әлеуметтік-саяси пәндер

Тараз Мемлекеттік Педагогикалық Институты «Философия және әлеуметтік-саяси пәндер» кафедрасы 22 дәріс Материя Дәріс жүргізуші: филос. ғ. к. , доцент Нұрадин Гүлхан Болатқызы

Дәріс сұрақтары Ø Ø Ø Материя түсінігінің тарихи қалыптасуы. Материя және оның негізгі формалары. Материя құрылымы мен күрделілігі. Материя күйінің өзгеруі. ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы химия мен физика саласындағы жаңалықтар

Табиғи әлем объективті, заңдылықты, қажетті, адам санасынан тәуелсіз, бүтіндей алғанда ғарыш мәңгі, шексіз, ал жекелеген құрамдастар – шектеулі, өткінші. Табиғат пен ғарыш әлемі субстанционалды. Барлығының негізі – материя.

Материя – адам санасы мен көрнісіне тәуелсіз объективті шындық. Материя қозғалыстың формасы мен барлық мүмкіндігі бар қасиеттердің субстанционалды негізі болып табылатын шынайы тіршілік ететін объектлердің шексіз көпшілігін және әлем жүйесін қамтиды.

Ø Материя құрылмайды және жоғалмайды, әрдайым кеңістікте шексіз әрі уақытта, өзінің құрылымдық көрінісінде қозғалыспен өте тығыз байланысты, таусылмайтын, өшпейтін өзіндік дамуға ие. Ø Ол белгілі бір кезеңде, белгілі бір жағдайда өмірдің пайда болуымен ойлаушы тіршілік иелерінің бар болуына негіз бола алады.

Материя күрделі құрылым Материя – материализмнің негізгі ұғымы. Материя атрибутивті: қозғалыс даму, өзгеріс, мәңгілік, шексіздік, таусылмастық, объективтілік, қайталанбастық және т. б.

Материя диалектикалық-материалистік тұрғыдан алғанда, объективті нақты және түрі жағынан алғанда заттай, энергиялық, т. б. яғни сапалық-сандық алуан түрлі өзінің акциденциалдық-функционалдық көріністерінде таусылмайды. Ол жалпы универсум.

Әлемде материяның күйімен түрін, қасиетін немесе қозғалыс формасын дәл анықтайтын ештеңе жоқ.

Ø Идеалистер тарапынан МАТЕРИЯ - құдайлық ерік, абсолюттік идея, рух, энергия. Ø Сенсуалист Д. Беркли мен Д. Юм материя ұғымы мүлде керек емес десе, позитивистер материя ұғымы тәжірибеде сыналуы қажет емес, себебі ол жүйелі емес деп есептеді.

Ø Объективті идеалист Платон материя енжарлықтың бастамасы деп анықтама берді. Гегель: табиғат кеңістікте көсілген, бірақ ол уақыт бойынша дамымайды деп анықтама берді.

Әлем танымдық-зерттеушілік тұрғыдан әлем үш деңгейге бөлінеді: мега әлем, макроәлем, микроәлем.

Әлем органикалық емес материалдық жүйе: элементарлық бөлшектер мен өзгерістер, яғни субэлементарлы, атомдық ядролар, атомдар, молекулалар, макроскопиялық денелер, геологиялық түзілімдер т. б. . Материяны затқа немесе атомға теңестіру дұрыс емес, ол – электромагнитті және гравитационды поля, оны түсіндіру қиын, себебі оның құрылымы өте күрделі.

Қазіргі заманғы ғалымдардың көзқарасы бойынша материяның негізгі формалары: Ø Тірі емес табиғат жүйесі; (қарапайым бөлшектер және поля, атомдар, молекулалар, макроскопиялық денелер, әртүрлі ережедегі космостық жүйелер); Ø Биологиялық жүйе; (адамға дейінгі барлық биосфера, микроорганизмдер); Ø Әлеуметтік ұйымдасқан жүйе; (адам, қоғам).

Ø Бірақ материя тек бұл формалармен шектелмейді, олай болса, шексіз әлемде материяның шексіз түрі бар. Ø Ол адам санасы жетпейтін түрлі қасиетке ие.

Ø Ол Эйнштейннің салыстырмалы теориясында жақсы сипатталды. Ø Нәтижесінде ХІХ ғ. аяғында материяның атомистік концепциялық құрылымы өз шегіне жетіп, атомның бөлінетіндігі және оның ядро, электрон сияқты қарапайым электрлендірілген белсенді бөлшектерден тұратыны анықталды.

материяның электрлік табиғаты практикада қолданылды: телеграф, телефон, радио, электрлі жарық, динамомашиналар, электр двигительдер т. б. пайда болды

Электрлендіру ғасыры басталды.

ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы химия мен физика саласындағы жаңалықтар Рентген сәулесі, бұрынғы материяның ене алмауы идеясын жоққа шығарды. Ø Электрон ашық түрде қабылданып, уранның өз ерікті сәулеленуі, радиоактивті атомдардың құлдырауы және жарық қысымы өлшенді. Ø Осылардың барлығы электромагнитті массаны дәлелдеді. Ø Ең бастысы материяны бұрынғы заттық ұғымнан ерекшелендіретін және материяның күйін сипаттайтын «поля» ұғымы п. б. Ø

Ø Ø Ø Ø Қарапайым бөлшектер: 80 түр; Өте аз уақыт өмір сүретін бөлшектер: жүзге жуық. Қарапайым бөлшектердің тыныштықтағы салмағы және ұқсастықтары бойынша былай бөлінеді: лептондар – жеңіл бөлшектер; мезондар – орта бөлшектер; бариондар – ауыр бөлшектер; фотондар – ешқандай тыныштық салмағы жоқ.

Ø Материя – ол барлық формалардың реалды мүмкіндіктері емес, ол болмыстағы олардың шындығы. Ø Әлем және әлемдегі барлық нәрсе – хаос емес, заңды ұйымдасқан жүйе, жүйелер иерархиясы. Ø Материяның құрылымы астарында тұтастылықтың ішкі бөлінісі мен тұтастық құрамындағы элементтер байланысының заңды тәртібі жатыр.

Материалды әлем үш сфераға бөлінеді: Тірі емес табиғат деңгейі: субмикроэлементтік, ядролық, молекулярлық, макродеңгейлік, планеталық, планета жүйелік, галактика жүйесі, мегагалактика, дүние және толық әлем. Ø

Тірі табиғат деңгейі: клеткалыққа дейін (ДНК, РНК, белоктар), клеткалар, көпклеткалы организмдер, түрлер мен популяциялар, биоциоздар, биосфера.

Социум деңгейі: индивид, отбасы, әртүрлі деңгейдегі ұжым, әлеуметтік топтар, этностар, ұлттар, нәсілдер, мемлекет одақтары, қоғам және барлық адамзат.