Тақырып Атмосфера гидросфера литосфера биосфера элементтері Ластану

Тақырып: Атмосфера, гидросфера, литосфера – биосфера элементтері. Ластану көздері. Дәріскер: б. ғ. к. , аға оқытушы Бегимбетова Г. А.

Жоспары

Атмосфера - жердің газ тәрізді қабығы. Атмосфера жердi 3 мың км биiктiкке дейiн қоршап тұр. Ол газ қоспаларынан және шаң тозаңды бөлшектерден тұрады. Атмосферада су буының үлесі 3%–ға дейін түзіледі.

Атмосфераның құрамы (Н. Ф. Реймерс бойынша) Элементтер мен газдар Атмосфераның төменгі қабатының құрамы, % Азот (N) Оттегі (O 2) Аргон (Ar) Неон (Ne) Гелий (He) Криптон (Kr) Сутегі (H 2) Көмірқышқыл газы (CO 2) Су буы: көлем бойынша 78, 084 20, 964 0, 934 0, 0018 0, 00524 0, 00114 0, 00005 0, 034 масса бойынша 75, 5 23, 14 1, 28 0, 0012 0, 00007 0, 0003 0, 000005 0, 0466 полярлы ендікте 0, 2 - экваторда Озон: (O 3) 2, 6 0, 000001 - 0, 001 -0, 00016 0, 000001 0, 000008 0, 00009 0, 0000003 0, 0000078 тропосферада стратосферада Метан (CH 4) Азот оксиді (NO) Көміртегі оксиді (CO 2)

n n n Атмосфера бірнеше қабаттан тұрады тропосфера, озон, стратосфера, мезосфера, термосфера экзосфера. Әр қабаттың өзіне тән атқаратын қызметі, газдық құрамы болады. Әсіресе, тропосфера мен озон қабатының тіршілік үшін маңызы ерекше.

Атмосфералық ауа ластануы екі үлкен топқа бөлінеді: фондық және антропогендік n n Фондық ластану – елді мекендерден, қалалардан және өнеркәсіптік объектілерден алыс жерлердегі әртүрлі қоспалардың (газдар, шаңдар, химиялық заттар) елді мекендерге арналған ШРЕК-дан әлде қайда аз (2 -3 есе және одан жоғары) атмосфералық ауа сапасының күйі. Бұл ластанулар табиғи үрдістердің нәтижесінде пайда болады. Атмосфералық ауаның ластанулары мг/м 3 немесе мкг/м 3 пен есептелінеді

Антропогендік ластанулар – адамның шаруашылық қызметі нәтижесінде өнеркәсіптік, энергетикалық, транспорттық және ауылшаруашылық көздерінен зиянды шығарындылардан болған, атмосфера сапасының өзгерулері

Елді мекендердің атмосфералық ауасының ластану көздері n n n Өнеркәсіптік мекемелер. Жылу жасаушы қондырғылар. Көліктер. Ауылшаруашылық өндіріс орындары. Табиғи ластану көздері. Радиоактивтік ластану.

n n n Өнеркәсіп орындары (қара және түсті металлургия, мұнайхимиялық, химиялық өнеркәсіп, құрылыс индустриясы) Жылу беруші қондырғылар (от жағып жылытушы және өндірістік қазандықтар мен пештер, жылу электр станциялары) Көлік(автокөлік, авиация, теміржол, су қатынасы)

Атмосфералық ластаушылар физикалық күйі бойынша бөлінеді: n n n Газ тәрізділер (көміртегі тотықтары, күкірт тотықтары, азот тотықтары, көмірсутектер) Күрделі химиялық құрамыды шаңнан (кремний диоксидінен, ауыр металдардан ) тұрады Аэрозольдар – әртүрлі қышқылдар (су булары, майда шаң)

Әрбір өнеркәсіпорынның технологиялық үрдісіне байланысты барлық шығарындылар бөлінеді: • Ұйымдастырылған- бұлар шаң-газ тазарту жүйелерінен өткеннен кейін орталықтандырылған (шығару құбырлары) жолдар арқылы атмосфералық ауаға шығарылатын шығарындалар. • Ұйымдастырылмаған-бұл шығарындалар, герматизация және орталықтандырылған суырып шығаратын жабдық болмағандықтан, өнеркәсіп алаңшалардың ауасына шығарылады, ал одан желмен елді мекендердің атмосфералық ауасына тарайды. • Аралас -бұл шығарындалар ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған шығарындыларда бірдей орын алған, өнеркәсіптік кәсіпорында байқалатын жағдай.

Қазақстан қалаларының атмосфералық ауасының ластану ерекшеліктері № Ластану жағдайлары Қалалар 1 Өте күшті ластанған Алматы, Жамбыл, Зырьяновск, Өскемен, Теміртау 2. Күшті ластанған Шымкент, Қарағанды, Балқаш, Ақтөбе 3. Орташа ластанған Жезқазған, Қостанай, Павлодар, Семей 4. Әлсіз ластанған Астана, Орал, Петропавловск, Актау

Қазақстан қалаларының атмосфералық ауасының ластануының индекісі АЛИ. Қалалардың аттары АЛИ Ластау көздері Алматы қаласы 15. 2 көліктер, жылу энергетика орындары, жылу Қарағанды 13. 9 көліктер, жылу энергетика орындары, көмір Шымкент 11. 8 металлургия, химия мұнай өңдеу Ақтөбе 10. 1 қара металлургия, химия Өскемен 8. 7 металлургия, энергетика Тараз 8. 0 химия Ақтау 4. 0 химия, энергетика Астана 3. 7 энегетика, автокөліктер Атырау 2. 2 мұнай өңдеу Орал 1. 0 энергетика

Атмосфералық ауа ластанулары қалай әсер етеді? • Тұрғындардың өмірінің санитарлық-тұрмыстық жағдайларын нашарлатады. • Мекенжайлардың (қалалардың) микроклиматын өзгертеді: жарық күндер азаяды, тұманды күндер көбейеді, күн сәулелерін 30% азайтады, ультракүлгін сәулелер 66% дейін азаяды. • Табиғи және мәдени өсімдіктерге зиянды әсерін тигізеді – фотосинтез үрдістерін әлсіретеді, протоплазмаға токсикалық әсер жасайды. • Тұрғындардың денсаулығына кері әсерлерін тигізеді: аурулардың көбеюіне, созылмалы аурулар барысының өзгеруіне, мүгедектік пен өлім-жітім деңгейінің жоғарылауына себеп болады.

Атмосфералық ауа ластануының халық денсаулығына әсері Ластаушылар Организмдерге әсері мен ауру тудыратын түрлері Фотохимиялық тұман Тыныс жолдарын, тамақты, көз бен иіс сезу органдарын Автокөлік, құрылысқа арналған Бас ауру, ұйқының бұзылуы, жүрек және іштен жанатын двигательдер соғу, демікпе Көмірсутек Өкпе, созылмалы бронхит аурулары Альдегидттер ОЖЖ, жыныс жолдарын қабындырады Асбестік шаңы Созылмалы асбестоз, қауіпті ісік Цемент шаңы Өкпе тамырларын қабындырады

Өндіріс шығарындыларынан бөлінетін газ тәрізді ауыр металдардың адам организміне әсерлері Кадмий Итай-Итай(сүйек ауруы), бүйректі қалпына келмеуі Хром Мұрын куысының кілегей қабығы, тері жарасы дерматит Сынап Жүйке жүйесі, бұйрек қызметінің бұзылуы, мутагендік кемістіктер Никель Бүйрек қызметін бұзады, басайналу мен демікпе ауруы Күміс Терінің, шаштың, тырнақтың түссіздігі(аргирия) Мыс Бауыр, бүйрек капилярлары зақымданады Марганец Улағыш әсері аз элемент Мырыш Мыс пен темірдің метаболизмін бұзады Қорғасын Тыныс жолдарын, жүйке аурулары, анемия, эритроциттерді бұзады, қмытшақтық пен бедеулікке әкеледі.

Атмосфералық ауа ластануын зерттеу әдістері • Физиологиялық әдіс • Статистикалық әдіс • Клиникалық әдіс • Тәжірибелік әдіс

Гидросфера жер асты және жер үсті суларынан тұрады. Жердегі сулардың құрамы Жалпы әлемдік қорын құрайтын сулар n Әлемдік мұхит 96, 53% n Мұздар мен қарлар1, 74% n Жер асты сулар1, 69% n Басқа сулар 0, 04%

Жер үсті суларын ластаушы көздер • • • Өнеркәсіптік мекемелер Тұрмыстық мекемлер пайдаланған сулар Ауыл шаруашылықтарының пайдаланған сулары Су қоймаларына тазартылмаған немесе жеткіліксіз тазартылған жуынды суларыды ағызу Жауын шашын сулары

Жер асты суларының ластану көздеріне жататындар n n n Өнеркәсіптік қалдықтардың сақтау орындары мен көлікпен тасымалдануы; Коммуналдық және тұрмыстық қалдықтар аккумуляциялану орындары; Пестицидтермен және минералдық тыңайтқыштармен өңделетін ауылшаруашылық жерлер; Жер аты суларына құйылатын ластанған су қоймалары; Ластанған атмосфералық жауын-шашын инфильтрациясы; Өнеркәсіптік алаңшалар, фильтрация өрістері, бұрғылау ұңғырлары, тау-кендік жыныстық жұмыстар

химиялық ластаушылары: қышқылдар, сілтілер, тұздар, мұнай және мұнай өнімдері, пестицидтер, диоксиндер, ауыр металдар, фенолдар, аммоний және нитритті азот, тұрмыс қажеттілігіне пайдаланатын химиялық заттар 2. Биологиялық ластаушылар: вирустар, бактериялар, басқа ауруды тұдыратын ағзалар, көк балдырлар, лигниндер, ашытқы және көгерген ұсақ саңырауқұлақтары 3. Физикалық ластаушылары радиоактивті заттар, қатты бөлшектенген заттар, жылу, органолептикалық (иіс, түс), шлам, құм, балшық n

Шығу тегі, түрі және сапалық сипатына тәуелді ағынды суларды 4 негізгі категориясы. n n n Өндірістік (өнеркәсіптік); Тұрмыстық (шаруашылықтұрмыстық); Ауылшаруашылық; Жаңбырлық (атмосфералық

Су арқылы тарайтын аурулар n n Холера Іш сүзегі Сарыауру (Гепатит А) Энтеровирустар

Жердің ішкі құрылымы n n n Жер қыртысы орташа есеппен 35 км терендікке дейін орналасқан (5 -15 км мұхит, 3570 км континент астындағы терендігі) Мантия жер қыртысы мен ядроның аралығында 2900 км терендікке дейін орналасқан Ядро мантиядан төмен 2900 ден 6371 км терендікте орналасқан (оның негізі темір мен никелден тұрады)

n n (грекше “lithos” –тас, “sphair” – шар жердің қабығы. Литосфера Топырақ - сыртқы орта жағдайлары: жылу, су, ауа, өсімдіктер мен жануарлар және микрооргагизімдердің біріккен әсерінен қалыптасқан жер қыртысының беткей горизонты. Топырақтың құнарлығы- оның өсімдіктерді оларға қажетті қоректік элементтермен, сумен және ауамен қамтамасыз ету қабілеті. Топырақ – барлық элементтердің аккумляторы, материалдық игіліктердің көзі және биосфераның басқа элементтерімен үздіксіз алмасып отырады.

Топырақ түзетін үрдістер n n n Тау жыныстарының минералдарының трансформациялануы Органикалық заттардың жиналуы және олардың трансформациялануы Минералды және органикалық заттардың өзара әрекеттесу нәтижесінде органикалық-минералды қосылыстар күрделі кешенінің құрылуы Топырақтың жоғары қабатында биофилді элементтерінің жиналуы (әсіресе қоректік элементтерінің) Топырақтағы ылғалдылықпен топырақтың түзілу өнімдерінің тасымалдануы Топырақтың органикалық заты анатомиялық құрылымын жоғалтпаған өсімдік және жануар текті қалдықтар (5 -10%) мен гумустан тұрады.

n n n Топырақтың бөлімдері: минералды, органикалық және гумус қабаты Топырақ түзуші факторлар: климат, организмдер, топырақ түзетін жыныстар, жер бедері, адамның шаруашылық ісәрекеті. Гумус(шірінді) – анатомиялық құрылымын жоғалтқан топырақтың органикалық заттың негізгі бөлігі.

Адам өміріндегі топырақтың алатын маңызы n Адам өз өміріне қажеті микроэлементтердің топырақ арқылы азық тағамдардан, судан алады, ал топырақ микроэлементердің қоймасы болып саналады.

Литосфераға негізгі антропогендік әсерлер n n n Топыраққа Тау жыныстары мен олардың жиытығына Жер қойнауларына (жер асты байлықтарына)

Топыраққа антропогендік негізгі әсерлерінің түрлері n n n Эрозия (желмен (дефляция) және сумен әкетілуі ластану Екіншілік тұздану және батпақтану шөл далаға айналу Өндірістік және коммуналдық құрылыс үшін жарамсыз болу

Топырақты ластаушы көздері: n n n n Минералдық тыңайтқыштар Өндірістің қалдықтары мен тастандылары Мұнай және мұнай өнімдері Сұйық және қатты қалдықтар жерді шамадан тыс пайдалану (малды жайылту) Қышқыл жаңбырлар Урбанизация үрдістері

n n Топырақ эрозиясы – бұл құнарлы топырақ қабаттарының және оның астындағы жыныстардың бұзылуы және олардың желмен ұшуы және сумен жуылып әкетілуі. Топырақ эрозиясының 2 түрге бөлінеді: - Табиғи - Антропогендік

Топырақтың шөл далаға айналуы n n n табиғи антропогенді қолайсыз метеожағдайлар ормандарды жою топырақтың тұздануы жерді шамадан тыс пайдалану (малды жайылту) жеңіл топырақтардың көп болуы (құмдау, саздау топырақ) интенсивті жер бетін жырту, дефляция және тұздану жер асты суларының деңгейінің төмендеуі рационалсыз суды пайдалану, грунт суларының денгейінің төмендеуі желді және сулы эрозия былтырғы құрғақ шөпті өртеу

Тау жыныстарына негізгі антропогенді әсерлері: n n n Статикалық және динамикалық жүктемелер Жылулық әсері Электрлік

Тау жыныстарының жиынтығына антропогенді әсерлері n n n Тасқын (оползень) (тау жыныстарының өз салмағы мен жүктеменің әсерлерінің нәтижесінде төмен түсуі) Карст ( тау жыныстарының еруімен , жер асты кеңістіктерінің пайда болуымен және жер бетінің төмен түсіп кетуімен болатын геологиялық әсерлері) Су тасқыны (грунт суларының деңгейінің кез келген күрт жоғарлауы (жер бетіне 1 -2 метрден жақын) Мәнгілік мұздатқыш (жер қыртысының жоғары қабаты мұды күйінде тұрақты болады – 0 о. С төмен температурада) Эндогенді геодинамикалық үрдістер (жер сілкініс және вулканизм)

Жер қойнауларының (жер асты байлықтарының) экологиялық және басқа функиялары n n n Минералды – шикі заттардың және энергиялық табиғи ресурстарының көзі Зиянды заттар мен өндірістік қалдықтарды көметін орын, жуынды суларын ағызу Мұнай, газ және басқа заттардың шоғырлануы Айырықша қүзетілетін аумақтар (қорық, табиғат ескерткіштері) Жер асты құрылыстарын жүргізу ортасы

Жер қойнауларының пайдалауының экологиялық салдары n литосфера n жер бедерінің өзгеруі қауіпті геологиялық үрдістерінің белседілетуі, тау жыныстарының түсуі мен қозғалуы физикалық өрістерінің өзгеруі топырақтың химиялық ластануы және механикалық бұзылуы n гидросфера n n n су іркілетін горизонттарының таусылуы және жер үсті мен жер асты суларының сапасының нашарлауы кіші өзендеріндегі су қорының азаюы, топырақты, балшықты және тау жыныстарын шамадан тыс құрғату атмосфера таукен орындарының шығарындылармен атмосфералық ауаның ластануы (метан, күкірт, COx) газдардың шығуы және үйірме мен террикондардың өртелуі (NOx, SOx, COx), газ бен мұнайдың өртері карьердегі жарылыс болғанда шаңның шығарындылары, шаңды кен элементтерімен байыту жануарлар және өсімдіктер әлемі ластанған суларды жер үсті суларына ағызу нәтижесінде өсімдіктердің жойылуы, балықтардың өлуі карьерлерді құру кезіндегі өсімдік жамылғысының бұзылуы т. б.

Жер қойнауларының пайдалауының экологиялық салдары Литосфера жер бедерінің өзгеруі, қауіпті геологиялық үрдістерінің белседілетуі, тау жыныстарының түсуі мен қозғалуы, физикалық өрістерінің өзгеруі, топырақтың химиялық ластануы және механикалық бұзылуы

Қазақстанда қалыптасқан экологиялық апат түрлері, оның тигізетін зардаптары 1. Ортаның ластануы 2. Техногенді апат 3. Ресурстардың таусылуы 4. Топырақтың эрозиясы 5. Озон қабатының жұқаруы 6. Табиғат апаттары (жер сілкіну, сел, цунами, циклон, вулкандар атқылауы, теңіздер мен мұхиттар деңгейінің көтерілуі немесе түсуі).

Топырақтың ластануынан тарайтын аурулар n n n Сіреспе Ботулизм Газды гангрена Түйнеме (сібір жарасы) Ішек таяқшаларымен шақырлатын аурулар пайда болады