Т РКІСТАН ЛЕГИОНЫНЫ Ү Ң РЫЛУЫ ҚҰ М

Т РКІСТАН ЛЕГИОНЫНЫ Ү Ң РЫЛУЫ ҚҰ М СТАФА ШО АЙ Ұ Қ

Т ркістан легионыү Т ркістан легионы – Орталы Азияда ту ан т ркілерден т ратын Вермахтты ү қ ғ ү ұ ң б лімі. Ке ес пропогандасы легионны рылуында М стафа Шо айды ө ң ң құ ұ қ айыпта ан. Біра та кей бір деректерге с йенсек, м ндай б лімдерді ашуды ғ қ ү ұ ө немістер 1933 жылдарда-а жоспарлап ой ан деседі. Негізі, Т ркістан қ қ ғ ү Легионы лкен Шы ыс легионыны бір б лігі болатын. М ны 1941 жылы ү ғ ң ө ұ М стафа Шо ай а сынады. Біра , ол келіспегендіктен Т ркістан Легионыны ұ қ ғ ұ қ ү ң басшысы ретінде У ли айюмды сайлайды. Оларды біріктірген негізгі м дде ә Қ ү Т ркістанды орыстарды з лымынан азат ету болды. Б лім негізінен ызыл ү ұ ө Қ скер жа ында к ресіп ж ріп т т ын а т скен скерлер мен Еуропа мен Ә ғ ү ү ұ қ ғ ү ә Т ркияда оныс аударып кеткен т ркі лттардан т рды. ү қ ү ұ ұ

Т ркістан легионыны Тарихыү ң Б л уа ыттарда Т ркістан лкесі 23 жылдан бері КСРО рамында еді. ұ қ ү ө құ Т ркістан Ресей Империясыны рамында 40 жыл ана болды. олына ү ң құ ғ Қ мылты стап келгендерді жергілікті халы жылы арсы алма аны с зсіз. қ ұ қ қ ғ ө К пшілігі жа а кіметке арсы бас к термесе де, оларды саясатын іштей ө ң ү қ ө олдамайтын еді. Біра , 1941 жылдарда ы Ке ес пропогандасы те белсенді қ қ ғ ң ө т рде жайылып жат анды тан сіп келе жат ан рпа жа а, коммунистік рухта ү қ қ ө қ ұ қ ң сіп жат ан болатын. Ал, б л кезекте Ке ес кіметіне арсы бас к теру м мкін ө қ ұ ң Ү қ ө ү еместей к рінетін. Біра , кіметті ысымымен оныс аударып кеткендер ө қ ү ң қ қ жергілікті халы ты Ке ес шырмауынан азат бол анын шын ж ректен қ ң ң ғ ү алайтын еді. Осы адамдар ар ылы немістер антике естік легиондарды руда қ қ ң құ шешім абылдады. қ

Т ркістан легионыны ма сатыү ң қ Т ркістан Легионыны скерлеріне лы Т ркістан Мемлекетіні ү ң Ә Ұ ү ң рылуы у де етілген еді. Сонымен атар, оны рамына Орта құ ә қ ң құ Азия, Баш ртстан, Еділ бойы, зірбайжан, Солт стік Кавказ құ Ә ү ж не Шы жа лкелері осылады деп жоспарлан ан болатын. ә ң ң ө қ ғ

ІІ. Д ниеж зілік со ыс кезінде Гитлерді нацистік партиясыны бас аруында ы Германияны ү ү ғ ң ң қ ғ ң со ыс марлы ы Шо айды Париждегі к нделікті міріні толы тай згеруіне себеп болды. ғ құ ғ қ ң ү ө ң қ ө Неміс армияларыны Польшаны басып алуы Еуропада со ыс а жетелейтін керістікті жа дайды ң ғ қ ғ ң тууына жол ашты. М нымен тек Шо айды ана емес, б кіл Еуропа елдеріні , сіресе ұ қ ң ғ ү ң ә Германия а к ршілес Франция хал ыны т рмыс-тіршілігі аста -кесте болды. Осы ан ғ ө қ ң ұ ң ң ғ мезгілдес неміс армиясы мен ке ес армиясы жаулап зара б лісіп ал ан Польшаны астанасы ң ө ө ғ ң Варшавада “Прометей Ода ыны ” ж мыстарыны то тап алуы за ды еді. Алайда лі со ыс а ғ ң ұ ң қ қ ң ә ғ қ араласпай бейбіт жат ан Францияны зінде аласапыран жа дай алыптаса бастады. Со ыс қ ң ө ғ қ ғ аупіне байланысты б л елдегі бос ындарды барлы шы армашылы іс- имылдары то тап қ ұ қ ң қ ғ қ қ қ алды. Оларды ішінде Шо айды 1929 жылдан бері здіксіз шы арып келе жат ан “Яш қ ң ү ғ қ Т ркістан” журналы да бар еді. ү

Жиі Париждегі лтты Кітапхана а барып, саяси тарих пен философия Ұ қ ғ туралы кітаптарды о ыды. Осы кітаптар ар ылы Германия мен қ қ Ке естерді діттеген ма саттарын ж не м нда аншалы ты табыс а ол ң ң қ ә ұ қ қ жеткізе алатынды тарын болжау а тырысты. Гитлер мен Сталинні қ ғ ң лемдік билік марлы тарыны адамзат а андай ауыртпалы тар ә құ қ ң қ қ қ келетіндігі туралы сауалды жауабын іздеп шар ратын. ә ң қ ұ Шо айды ойынша оларды екеуі де адас ан озбырлар еді. Олар қ ң ң қ жаратылысынан саясат пен з лымды та бір-біріне те т сетін. Оларды ұ қ ң ү ң арасында ы дара айырмашылы – біреуіні нацист, ал екіншісіні ғ қ ң ң интернационалист болуы еді. Бас аша айт анда Гитлер тек неміс қ қ хал ыны атасы, ал Сталин болса халы тарды атасы еді. Шо ай қ ң қ б ларды біріні ажалы екіншісіні олынан болады деген ойда еді. Егер ұ ң ң ң қ олар лемді билеу шін ауызбірлігі болса, онда олар а ешкім арсы т ра ә ү ғ қ ұ алмас еді. Біра Шо ай оларды досты тарыны ткінші екендігіне сенді. қ қ ң ө

Ал Парижде немі кездесіп т р ан Ресейлік бос ындарыны к пшілігі аланы ү ұ ғ қ ң ө қ тастап кеткен болатын. Оларды к бі Франция мен Германия арасында ң ө басталуы ы тимал со ыстан бас сау алап Португалия ар ылы А Ш- а арай қ ғ ғ қ Қ қ қ аттан ан еді. ғ Со ыс аупін Шо ай да сезді. Алайда Францияны тастап кетуді еш ашан ғ қ қ қ ойламады. йткені ол иын- ыстау к ндерінде зіне ша ын аш ан Ө қ қ ү ө құ ғ қ Францияны ту ан отаны деп есептеді. Сонды тан со ыстан ор ып Францияны ғ қ қ тастап кетуге болмайтын еді. Ол елде бір со ыс рті шы а ал ан жа дайда оны ғ ө ғ қ ғ ғ ң иыншылы тарына француз хал ымен бірге т зуге т уекел етті. қ қ қ ө ә С йтіп Шо ай Францияда алды. йткені, онын ж регінде Франциянын ерекше ө қ қ Ө ү орны бар еді. Франция ол шін бостанды тар, те діктер ж не бауырласты тар ү қ ң ә қ елі еді. Ол 1941 жылы 27 желто санда к з ж м анда тек аза хал ы шін емес, қ ө ұ ғ қ қ қ ү француз хал ы шін де рбан болды деуге негіз бар. йткені сол кезде қ ү құ Ө жансау алап А Ш- а кетіп ал анда нацисттерге т т ын а т спей аман алар ғ Қ қ қ ғ ұ қ ғ ү қ еді.

А ырында со ыс басталды. 1940 жылы с уір айында алдымен Дания а ж не қ ғ ә со ынан Норвегия а шабулда ан неміс армиясы мамыр айында Бельгия мен ң ғ ғ Голландияны жаулап ала бастады. Енді со ыс Францияны шекараларына таяды. ғ ң Франция осындарын неміс шабулдарына арсы Мажинода шо ырландырып қ қ ғ ор аныс шебін рды. Осындай жа дайда Парижді тастап, Бордо аласына кетуге қ ғ құ ғ қ дайынды жаса ан достары бірге кетуге айта сыныс жасаса да, Шо ай о ан қ ғ қ ұ қ ғ келіспеді. йткені ол андайда бір асіретке душар болатын болса да, Парижден Ө қ қ кетпеуге бел байла ан еді. Бір к ні к тілмеген ша ыру алды. Б л ша ырту Шо айды ғ ү ү қ ұ қ қ атты ала датты. йткені немістерді зін Берлинге не шін ша ырт анды тарын қ ң Ө ң ө ү қ қ қ т сіне алмады. Немістер Польшаны басып алмас б рын “Прометей Ода ы” ү ұ ғ ж мыстары кезінде нацисттерге арсы екенін ай ын к рсететін ма алалар жаз ан ұ қ қ ө қ ғ еді. Сонды тан ол нацисттерге арсы екендігімен таныл ан болатын. Сол себепті қ қ ғ немістерді б л кездесуде зінен не с райтынды тарын немесе андай салада ң ұ ө ұ қ қ пайдалатынды тарын жорамалдап білгісі келген еді. Біра еш андай бір қ қ қ орытынды ы а келе алмады. Екінші жа ынан ша ыртуды абылдамай кездесуге қ ғ ғ ғ қ қ бармайтын болса, Францияны ол астында стап т р ан немістер керек бол ан қ ұ ұ ғ ғ жа дайда оны з ы тиярынсыз-а Берлинге ал ыза білетін еді. ғ ө қ қ ғ

Сонымен Шо ай Берлинге келді. Берлинде зін ша ырт ан неміс кіметтік қ ө қ қ ө ызметкерлері Шо ай а Ке естерді скери к ші туралы м лімет с рау а қ қ ғ ң ң ә ү ә ұ ғ ша ыр андарын айтты. Біра Шо ай б л туралы еш андай ма л маты жо екендігін, қ ғ қ қ ұ қ ғ ұ қ ке естерді тек Т ркістан айма ыны ана ызы тыратынын, ке естер туралы одан ң ң ү ғ ң ғ қ қ ң арты ешн рсе білмейтіндігін айтты. Шо ай Берлинде бір апта бол аннан кейін қ ә қ ғ Парижге оралды. Енді к ілі орнына т скен еді. йткені немістерді зімен өң ү Ө ң ө еш андай ж мысы алма ан еді. Біра б л тынышты за а созылмады. Осы қ ұ қ ғ қ ұ ққ кездесуден шамамен екі ай ткен со , 1941 жылы 22 маусым к ні Германия Ке естер ө ң ү ң Ода ына арсы со ыс ашты. С йтіп Шо айды міріні е тыныш ж не жайбар ат ғ қ ғ ө қ ң ө ң ң ә қ к ндері ая талды. Ол осы хабарды тебіреніспен ж не та даныспен арсы алды. ү қ ә ң қ Сонда ал аш ойына орал ан неміс армиясында жас офицерлерді арт офицерлерге ғ ғ ң қ басым т скені болды. йткені Шо ай Берлинде ж рген кезінде неміс армиясында ү Ө қ ү Ке естер Ода ына арсы со ыс ашып-ашпау туралы тартыс болып жат анды ын ң ғ қ ғ естіген болатын. Жас офицерлер а ылшындармен бол ан шай астарда шыра ан ғ ғ қ ұ ғ же ілістерді орнын большевиктерге арсы со ыста же іске ол жеткізіп толтыруды ң ң қ ғ ң қ жа тады. Ал арт т жірибелі офицерлер болса, к ш- уаты туралы жеткілікті қ қ ә ү қ ма л маттары жо Ке естер Ода ымен со ыспау керектігін ал а тартты. ғ ұ қ ң ғ ғ ғ

Шо ай шін немістерді ке естерге арсы со ыс ашуы к тпеген уа и а қ ү ң ң қ ғ ү қ ғ еді. Дегенмен ол м ны Т ркістанны М скеуді б зауынан тылуына ұ ү ң ә ң ұ құ о ды сер етеді деген пікірде еді. Сонды тан атты тебіреніп, тол ыды. ң ә қ қ қ Ж байымен Париж орталы ына бара жатып жол бойы дамылсыз ұ ғ с йледі. Аракідік олдарын аспан а к теріп жазу жаз ан секілді ө қ ғ ө ғ ым-белгілер жасады. Зайыбыны айтуынша Шо ай ма ызды шешім ң қ ң абылдар алдында кезінде немі осылай ететін еді. Шо ай б л жа дайды қ ү қ ұ ғ пайдаланып алу керектігін ж не б л шін жиналып м селені тал ылау қ ә ұ ү ә қ керектігін айтып жатты. Осындай ойлар а шомыл ан Шо ай мен ғ ғ қ ж байы ала орталы ына жаса ан серуендерінен йлеріне айтты. ұ қ ғ ғ ү қ йлеріне кіргеннен с л ана уа ыт ткен со ш неміс скері келіп Ү ә ғ қ ө ң ү ә Шо айды т т ын а алды. Сол к ні Парижде т т ындал ан жал ыз ол қ ұ қ ғ ү ұ қ ғ ғ емес еді. Парижде т рып жат ан ке естерге арсы орыс бос ындарыны ұ қ ң қ қ ң алда келген кілдері де т т ындалды. Оларды барлы ы Компиен ө ұ қ ң ғ лагеріне амалды. қ

Негізінде б л лагерьді аба тыдан г рі немістерді кіметтік ұ қ ө ң ү ызметкерлеріні білімін арттыру лагері деуге болады. Лагердегі қ ң ж мыстар Ресейлік бос ындарды ке естер туралы м ліметтерінен ұ қ ң ң ә пайдалану а ба ытталды. Немістер осы ма сатта бос ындар арасында ғ ғ қ қ Ке естер Ода ы туралы конфренциялар мен тал ылаулар ң ғ қ йымдастырды. Шо ай да лагерьде Т ркістан туралы бір баяндама ұ қ ү жасады. Шо айды Т ркістан туралы баяндамасы ты даушылар а те қ ң ү ң ғ ө нап, осы та ырыпта та ы бір баяндама жасауы с ралды. Шо ай м ны ұ қ ғ ұ қ ұ шын ы ыласпен абыл алды. Біра лагерьде екінші баяндаманы қ қ қ жасайтындай за уа ыт ала алмады. йткені Шо айды ұ қ қ қ Ө қ ң баяндамасын жал ыз т т ындар ана емес, лагерьді неміс басшылары ғ ұ қ ғ ң да нат ан еді. Олар ке естерге арсы м ндай бір баяндаманы радио ұ қ ң қ ұ ар ылы т ркістанды тар а арата жасауын с рады. Жалпы ал анда қ ү қ ғ қ ұ ғ Шо ай б л сыныс а о ара анмен радиодан с з с йлеуге бірден қ ұ ұ қ ң қ ғ ө ө келісе оймады. қ

йткені оны ойынша, Т ркістанны жергілікті халы ына арнап с з Ө ң ү ң қ ө с йлеу мен Т ркістаннан тыс жерде шетелдіктерге баяндама жасау ө ү арасында лкен айырмашылы бар еді. Т ркістанды тар а з отаны ү қ ғ ө туралы баяндама жасайтын кезінде бар н рсеге те м ият болып, сіресе ә ө ұқ ә лкені саяси шынды тары туралы ателіктерге бой рмауы керек еді. ө ң қ қ ұ Олай болма ан жа дайда баяндаманы пайда орнына зиян келтіруі м мкін ғ ғ ң ү еді. Сол себепті немістерге т т ын а т скен т ркістанды скерлермен ұ қ ғ ү ү қ ә кездесіп оларды лтты м селелердегі ой-пікірлерін біліп алу ажет еді. ң ұ қ ә қ Содан кейін ана т ркістанды тар а арнап бір баяндама жасау а болар ғ ү қ ғ ғ еді. Шо ай Берлинге арай аттанбас б рын екі к нге йіне со ты. Берлин қ қ ұ ү ү қ сапары шін керекті дайынды тарын жасады. Т ні бойы жазу ү қ ү машинкасымен жазу жазды. Ол та ертемен Парижге кетті. ң ң Келгеннен кейін та ы да жазды. Ол шілде айыны орталарында Парижден ғ ң Берлинге арай скери к лікпен жол а шы ты. қ ә ө ғ қ

Шо ай Берлинге бара жат анында ке ес д уірінде скен т ркістанды қ қ ң ә ө ү қ жастармен ал аш рет кездестіндіктен те тол ып т р ан еді. Б л ғ ө қ ұ ғ ұ кездесулер, сіресе 1922 жылдан бері шетелде Т ркістан туралы ә ү жаз ан ма алаларында ы т жырымдарыны д рыс б рысын ғ қ ғ ұ ң ұ ұ аны тау а м мкіндік беретін еді. Сол ма алаларында Т ркістаннан қ ғ ү қ ү шал ай жерде, Еуропаны кіндігінде тек ке ес баспас зінде орын ғ ң ң ө ал ан м ліметтерге с йене отырып, орытындылар мен т жырымдар ғ ә ү қ ұ жаса ан еді. Т ркістан а бара алма анды тан, оларды анша ғ ү ғ ғ қ ң қ д лдікпен айтыл анынан бейхабар еді. Т т ындармен с йлескен ә ғ ұ қ ө кезінде осы м селені аны тау а тырысатын еді. Сондай-а немістерге ә қ ғ қ т т ын а т скен т ркістанды тарды толы тай ке ес ж йесінде білім ұ қ ғ ү ү қ ң ү алып скен жастар болуы да оны ызы тыруда еді. Сол т рбиені ө қ қ ә ң т ркістанды жастарды андай сипатта алыптастыр анын бай ау ү қ қ қ ғ қ м мкіншілігіне ол жеткізетін еді. ү қ

Шо ай сіресе оларды зі туралы не ойлайтынды тарын білгісі келді. қ ә ң ө қ Біра жастарды зі туралы білетініне к м нді еді. Ол б л туралы қ ң ө ү ә ұ ойларын былай орта а салады: “…Т т ындармен кездесетін ғ ұ қ бол анды тан тол ып т рмын. Олармен т сінісетін орта бір тіл таба ғ қ қ ұ ү қ аламыз ба? Алайда сол жастар мен туралы еш н рсе білмейді. Еш н рсе ә ә де естімеді. Мені шетелдегі іс- рекеттерімнен де бейхабар. Сонды тан ң ә қ да те тол ып т рмын. ” ө қ ұ Біра Шо ай Берлинге келгенінде со ыс т т ындарымен бірден қ қ ғ ұ қ кездесуге м мкіншілігі болмады. Лагерлерге барып аралау шін алты ү ү апатадай к туіне тура келді. Шо ай а лагерлерді к ріп айту шін ү қ ғ ө қ ү неліктен дереу р хсат берілмегендігі туралы олымызда еш андай дерек ұ қ қ жо. Дегенмен, б ан немістер басып ал ан ке ес территорияларын қ ұғ ғ ң бас ару туралы НСДАП мен Сырт ы Істер Министрлігі арасында ы қ қ ғ билік тартысыны себеп бол анды ы даусыз. ң ғ ғ

Ке естерге со ыс ашпастан бірнеше ай б рын атал ан екі мекеме ң ғ ұ ғ бір-бірінен хабарсыз Ке ес Ода ына басып кіру ж ніндегі дайынды ң ғ ө қ ж мыстарына бастады. Б л т р ыда ал аш ы ж мыстарды НСДАП-ты ұ ұ ұ ғ ғ қ ұ ң Сырт ы Саясат Ке сесі бастатты. 1941 жылы 31 наурыз к ні б л ке сеге қ ң ү ұ ң арасты “Шы ыс М селелері Орталы Саяси бюросы” рылды ж не қ ғ ә қ құ ә оны т ра алы ына Альфред Розенберг та айындалды. 1941 жылы 20 ң ө ғ ғ ғ с уір к ні Шы ыс Еуропа айма ы м селелеріні орталы ат ару ә ү ғ ғ ә ң қ қ ызметкері деген лауазым аты ал ан Розенберг зіні ж мыс тобын қ ғ ө ң ұ жаса тай бастады. Соны ал аш ы ызметкерлері арасында профессор қ ң ғ қ қ Герхард фон Менде мен Георг Лейбрандт секілді есімдер орын алды. Сонымен Розенберг неміс армиясы басып алатын ке ес ң жерлеріндегі болаша неміс билігіні жоспарларын жасай қ ң бастады. Розенберг басшылы ында ы бюроны ресми бір мекемеге ғ ғ ң айналуы со ыс бастал аннан кейін, Шо айды Берлинге ая бас ан ғ ғ қ ң қ қ к ндерге с йкес келді. ү ә

1941 жылы 16 шілде к ні Гитлерді атысуымен бір ма ызды жиналыс ү ң қ ң ткізілді. Б л жиналыста Ке естер Ода ынан басып алын ан айма тармен ө ұ ң ғ ғ қ айналысатын жа а бір министрлікті рылуы мен кілеттіліктері туралы ң ң құ ө шешім абылданды. “Басып Алын ан Шы ыс Елдері Министрлігі” деген ат қ ғ ғ берілген осы жа а министрлікке ерте іне Розенберг министр болып ң ң та айындалды. С йтіп Шо айды аралау а тілек білдірген т т ын ғ ө қ ң ғ ұ қ лагерлерінен жауапты бол ан ж не ыс аша Шы ыс министрлігі ғ ә қ қ ғ (Остминистериум) деп атал ан б л жа а министрлік 1941 жылы 17 шілдеден ғ ұ ң бастап з ж мсына бастады. Шы ыс Министрлігіні йымды рылысы ө ұ ғ ң ұ қ құ ау ымды ж не ызы сипатта еді. Саясат, экономика ж не кімшілік секілді қ ә қ қ ә ә ш негізі б лімнен т ратын министрлікті саяси б лімі та ырыбымыз ү ө ұ ң ө қ т р ысынан к бірек ма ызды бол анды та ол туралы то таламыз. Б л ұ ғ ө ң ғ қ қ ұ б лімні басына “министрал директор” я ни министірге тікелей ба ынатын ө ң ғ ғ директор деген лауазыммен Розенбергты жа ын ызметтес жолдасы ң қ қ Лейбрандт та айындалды. Саясат б лімі де з ішінде он сала а б лінді. ғ ө ө ғ ө

Шо ай лагерлердегі ал аш ы к ннен-а нацисттермен бірге қ ғ қ ү қ ке естерге арсы Т ркістанны саяси тары шін к ресуді ң қ ү ң құқ ү ү ң ма ынасыз ж не тіпті зиянды екендігін а арды. Со ан арамастан зі ғ ә ңғ ғ қ ө де т т ын сипатында бол анды тан, т т ын комиссиясында ы ұ қ ғ қ ұ қ ғ ызметін жал астыру а м жб р болды. Біра з алауынан тыс қ ғ ғ ә ү қ ө қ ат аратын б л ызметіндегі басты ма саты – неміс армясыны қ ұ қ қ ң Ке естер Ода ына арсы ж ргізіп жат ан со ысында же іп шы уын ң ғ қ ү қ ғ ң ғ амтамасыз ету емес, т т ындарды ауыр жа дайын біршама да болса қ ұ қ ң ғ жа сарту болды. Ол б кіл ж мыс уа ытын, тіпті міріні ал ан қ ү ұ қ ө ң қ ғ б легін осы ма сат а арнады. Со ысты ал аш ы апталарында ө қ қ ғ ң ғ қ т т ындарды жа дайы с мды ауыр еді. йткені бастап ыда ұ қ ң ғ ұ қ Ө қ лагерлерде жинал ан ж з мы да ан т т ындарды м селелері мен ғ ү ң ғ ұ қ ң ә атар ке естік шы ыс халы тарынан шы ан т т ындардан к мекші қ ң ғ қ ққ ұ қ ө отрядтар йымдастыру ісі де ойластырылма ан еді. ұ ғ

Шо ай т т ын лагерьлерінде к птеген м сылман т т ынны орынсыз қ ұ қ ө ұ ұ қ ң на а атылып тасталынуына кедергі болды. сіресе с ндетті қ қ Ә ү болуларына байланысты м сылман т т ындарды немістерді еврей деп ұ ұ қ ң ойлап, атып тастау о и аларыны аза ында елеулі р л ат арды. Шо ай қ ғ ң ү ө қ қ бір жолы лагерьлерді аралап ж ргенінде 35 м сылман т т ыны тек ү ұ ұ қ ң ана с ндетті бол анды тары шін атылайын деп т р анды ын к рді. қ ү ғ қ ү ұ ғ ғ ө Ол дереу б л іске араласып, скерлерді ажал аузынан арашалап ұ ә алды. Сондай-а алда ы уа ыттарда да б ан сас ателіктерге жол қ қ ғ қ ұғ ұқ қ бермеу шін б л м селе ж нінде неміс басшыларын хабардар етуге ү ұ ә ө тырысты. Шы ыс министрлігі, Неміс арулы К штері олбасшылы ы ғ Қ ү қ ғ ж не СД кілдері атыс ан бір жиналыста м сылмандарды с ндетке ә ө қ қ ұ ң ү отыр ызу д ст рі туралы ма л мат берілді. Неміс алымы М хлен ғ ә ү ғ ұ ғ ү 1941 жылды тамыз айынан бастап с ндетті бол анды тары шін ң ү ғ қ ү м сылмандарды атып тастау о и аларыны сейеуілдегенін айтады. ұ қ ғ ң

Шо айды лагерь шарттарыны жа сартылуы жолында ы ескертулері қ ң ң қ ғ мен мтылыстарыны зая кетпегендігін деректер аны тауда. Зерттеуші ұ ң қ М хленні айтуынша, 1941 жылды тамыз айынан бастап ке естік ү ң ң ң м сылмандарыны топ-тобымен лім о и алары айтарлы тай д режеде ұ ң ө қ ғ қ ә азайды. Легионда бол ан ат ар ан бір т т ын Шо айды лагерьлеріне ғ қ ғ ұ қ қ ң келіп кетуінен кейін жа дайларыны жа сар анды ын атап теді. ғ ң қ ғ ғ ө Шо айды аралап кетуінен кейін лагерьде т т ындарды тазалы шін қ ң ұ қ ң қ ү монша мен душ м мкіншіліктерімен к бірек амтамасыз етілді ж не ү ө қ ә та амдары жа сартылды. Шо ай т т ындарды лагерьлерді ауыр ғ қ қ ұ қ ң ң шарттарына т зе алулары шін к іл-к йлеріні к терінкі болу ө ү өң ү ң ө керектігін жа сы т сінді. Б л шін е алдымен т т ындар а зіні қ ү ұ ү ң ұ қ ғ ө ң олында еш андай билік жо екендігін ж не немістерді нацистік қ қ қ ә ң идеологиясыны з лымды ынан ту ан з міціздігі мен пессимизмін ң ұ ғ ғ ө ү к рсетпеуге тырысты. Содан кейін оларды к іл-к йлерін к теру шін ө ң өң ү ө ү біле т ра тірік айтып, жал ан у делер берді. ұ ө ғ ә

Шо ай т т ындармен ткізген кездесулерінен Т ркістанны саяси қ ұ қ ө ү ң жа дайын білуге м мкіндік тапты. Сан жылдар шетелде бос ында ж ріп ғ ү қ ү Т ркістанда ы ке ес билігі туралы жаса ан т жырымдары мен сындарында ү ғ ң ғ ұ жа ылыспа анды ына к з жеткізді. ң ғ ғ ө Т т ын комиссиясыны Ганофер ма ында ы рбке ж не Берген-Белсендегі ұ қ ң ң ғ Ө ә ж мыстары 1941 жылды 27 -28 тамыз к ндері арасында екі к н жал асты. ұ ң ү ү ғ Б л жерде ж мыстарын бітірген комиссияны келесі аялдамасы Шы ыс ұ ұ ң ғ Пруссияда ы лагерьлер еді. 1941 жылды 6 -25 ырк йек к ндері б л жерде ғ ң қ ү ү ұ орналас ан жеті лагерьді аралады. Олар: 1. Торн, 2. Просткан, 3. Сувалки, 4. қ Шируиндт, 5. Метзикен, 6. Погеген, 7. Ебенроде лагерлері еді. Комиссияны шінші ж мыс айма ы Польша мен краинада ы лагерьлер ң ү ұ ғ Ұ ғ болды. 7 азан мен 30 араша к ндері арасында жасал ан б л сапарда бес қ қ ү ғ ұ лагерьдегі т т ындармен ж здесілді. Ол лагерьлер: 1. Лемберг, 2. Ярослау, 3. ұ қ ү Кочановка, 4. Деба, 5. Самош еді.

Т т ын комиссиясы з ж мысын жал астырып жат ан кезде нацистік ұ қ ө ұ ғ қ кіметті жо ар ы басшылы тарында т т ындардан к мекші ө ң ғ ғ қ ұ қ ө отрядтарды жаса талуына деген арсылы ты б се детулер болып ң қ қ қ ә ң жатты. Б л м селеде Германияны Анкарада ы елшісі Франц фон Папен ұ ә ң ғ ма ызды р л ойнады. Папен Т ркияны бейтарапты ын Германияны ң ө ү ң ғ ң пайдасына б зып, со ыс а атыстыру шін жанталасуда еді. Б л ұ ғ қ қ ү ұ ма сатын іске асыру шін Т ркияны саяси айраткерлері мен қ ү ү ң қ зиялыларыны т рікшілік сезімдерін оз алыс а т сірмек болды. ң ү қ ғ қ ү Папенмен етене жа ын байланыс орнат андар б рын ы скери қ қ ұ ғ ә генералдер еді. Оларды бірі нуар Пашаны інісі – Нури Паша еді. ң Ә ң Папен ырк йек айында Нури Пашаны Берлинде Германия Сырт ы қ ү ң қ Істер министрлігіні ызметкерлерімен кездесуін аматамасыз етті. Б л ң қ қ ұ кездесуді хаттамаларына ара анда, Нури Паша м сылман ж не т ркі ң қ ғ ұ ә ү тектес со ыс т т ындарынан жеке отрядтар жаса талуын ж не б л ғ ұ қ қ ә ұ м селеде здеріні ол шын беретіндіктерін айтты. ә ө ң қ ұ

Со ыс т т ындарынан легиондар ру пікіріне Гитлерді келісімін алуда ғ ұ қ құ ң да Папен ма ызды р л ат арды. Папен за уа ыттан бері бас а екі т рік ң ө қ ұ қ қ қ ү генералымен де жа ын арым- атынас орнатып ж рді. Оларды бірі – қ қ қ ү ң Стамбул Со ыс Академиясыны олбасшысы (командирі) генерал Али ғ ң қ Фуад Эрден, ал екіншісі – “Жумхуриет” пен “Сон Поста” газеттеріні ң лтшыл жазушысы, зейнеттегі генерал Х сни мир Эркилет еді. Папен ұ ү Ә оларды 1941 жылы азан айында Берлинге сапар шегуін амтамасыз ң қ қ етті. Германияны ке естерге арсы со ыста же іске жететіндігіне ң ң қ ғ ң сенген екі генерал басып алынатын ке ес территориясыны т ркі ң ң ү халы тары т ратын лкелерінде лтты мемлекеттер рылуын ж зеге қ ұ ө ұ қ құ ү асыруды к здеді. Олар сол ма сат а жету шін неміс кіметімен ө қ қ ү ө біргестесуді ж н к руде ж не керек бол ан жа дайда Т ркияны да ө ө ә ғ ғ ү ң Германиямен бір сапта со ыс а атысуын амтамасыз етуге тырысуда ғ қ қ қ еді. Сондай-а ке ес т т ындарына жа сы аралуын, олардан бір армия қ ң ұ қ қ қ рылуыны пайдалы болатынды ы туралы пікірді жа тауда еді. құ ң ғ қ

Эрден мен Эркилет патшалар Берлинде Гитлерді абылдауында ң қ болды. Б л абылдауда екі паша Гитлерге з пікірлерін білдірді. ұ қ ө Гитлерді б л екі пашамен бол ан кездесуден лкен сер ал анды ын ң ұ ғ ү ә ғ ғ айта аламыз. йткені зерттеушілер Гитлерді т т ын скерлерден Ө ң ұ қ ә к мекші отрядтар жаса талуына осы кездесуден кейін келісім ө қ бергендігін айтады. Осылайша неміс кіметіні жо ары лауазымды ө ң ғ басшыларыны шы ыс халы тарынан к мекші отрядтар жаса тау ң ғ қ ө қ м селесіндегі арсылы тары жойылып легиондарды йымдастыру ә қ қ ұ барысында ал аш ы ж мыстар жасала бастады. Розенберг м сылман ғ қ ұ ұ ж не т ркі тектес т т ындардан к мекші отрядтар жаса тау ж ніндегі ә ү ұ қ ө жобасын желто сан айыны басында Гитлерге сынды. Гитлер жобаны қ ң ұ бекітіп, 1941 жылы 22 желто сан к ні неміс арулы к штері рамында қ ү құ т ркістанды тарды , армяндарды , грузиндерді ж не кавказ ү қ ң ң ң ә м сылмандарыны легиондарын ру туралы б йры берді. ұ ң құ ұ қ

Шо айды б л жоба а жылы арама анды ын, сондай-а б л жобадан қ ң ұ ғ қ ғ ғ қ ұ тыс алу а тырыс анды ын айта аламыз. йткені ма ызды себертер қ ғ Ө ң болды. Оларды е бастысы шы ыс халы тарын т менгі адамдар ретінде ң ң ғ қ ө к рген нацистік идеология келеді. Нацисттер сіресе Шо айды ө ә қ ң аншама жылдар саяси тарын ор ау жолында к рескен аза , қ құқ қ ғ ү қ қ ыр ыз, татар секілді халы тарды т мен к рді. Б л к з арас нацистік қ ғ қ ө ө ұ ө қ билікті е жо арысында ы Гитлерден бастап, нацистік партияны е ң ң ғ ғ ң ң т менгі сатысында ы арапайым м шесіне дейін, нацисттерді ө ғ қ ү ң барлы ыны бойында кездесетін. Гитлер де осы к з арасты олда ан ғ ң ө қ қ ғ баяндамалар жасайтын. 1941 жылы 11 желто сан к ні Райштагта қ ү с йлеген с зінде Гитлер со ыста большевиктер же ген жа дайда, ө ө ғ ң ғ Еуропаны бейбітшілігін мон олдар мен татарлар белгілейтінін ж не ң ғ ә м ны б кіл Еуропа шін лкен бір апат а рындыратынын атап ткен ұ ң ү ү ү қ ұ ө еді. Гитлерді б л с здері нацисттерді мон олдар мен татарларды дос ң ұ ө ң ғ емес, д шпан ретінде санайтынды тарын ашы т рде к рсетеді. ұ қ қ ү ө

Шо айды зі де нацистік н сілшілдікті т ркі-татар халы тарын қ ң ө ә ң ү қ орла ан к з арастарыны салдарына тап болды. Бір жолы қ ғ ө қ ң т т ын лагерьлерін аралап ж ргенінде азиялы бол аны шін зін ұ қ ү қ ғ ү ө т мен к рген бір гитлершіл скер зіне жол бермегендігін желеу ө ө ә ө етіп шапала пен тартып жіберді. Б дан да ауыр о и а а Шо ай қ ұ қ ғ ғ қ Берлин к шелеріні бірінде душар болды. Жолда кездескен бір ө ң эсэсшіл есерсо Шо ай а тиісіп, ол к терді. Фон Мендені қ қ ғ қ ө ң м ралары арасында са таулы “Кавказ Саясаты” атты басылма ан ұ қ ғ бір е бектте келтірілуінше, ол жігіт дереу т т ындалып жауап а ң ұ қ қ тартыды. Ол таяу арада т менгі адам туралы бір кино ө тамашала анын ж не соларды ал аш кездескен кіліне жек ғ ә ң ғ ө к рушілік сезімін к рсеткісі келгендігін айтты. Осы о и а а ө ө қ ғ ғ байланысты бір кіметті ызметкер Шо айдан кешірім с рады. ү қ қ қ ұ

Шо айды нацисттермен біргестесуден аула болуына т рткі бол ан қ қ ү ғ н сілшіл идеологиядан бас а та ы бір ма ызды себеп – легион жобасы ә қ ғ ң абылдан ан т ста Германияны Орта Азия саясатыны лі белгіленбеуі қ ғ ұ ң ң ә еді. Шо ай т т ын лагерьлерінде андай ма сат а ызмет етіп қ ұ қ қ қ ж ргендігін білмегендіктен абыржулы еді. Шо ай осы ан байланысты ү қ ғ мазасызды ын жасырмастан ма айында ылар а жиі-жиі айту ж рді. ғ ң ғ ғ ү Желто сан айыны орталарында алимжан Идриси Шо айды келешек қ ң Ғ қ ң туралы еш н рсе білмейтіндігін айтып ша ымданып ж ргендігін ә ғ ү айтты. Біріншісі КСРО-ны т тастай неміс отарына айналдыру еді. Б л ұ ұ к з арас ке естік республикаларда жергілікті халы тар а бас аруда ө қ ң қ ғ қ еш андай да бір билік ы танымауда еді. Барлы билік неміс қ құқ қ басшыларыны олында болатын еді. Ал екінші к з арас , Ке естер ң қ ө қ ң Ода ын автономиялы кімшілік айма тар а б ліп, жергілікті кілдерге ғ қ ә қ ғ ө ө билік беруді жа тады. 1 -ші ж не ата к з арасты Шы ыс Министрлігі, қ ә қ ң ө қ ғ ал 2 -ші идеяны болса, Сырт ы Істер Министрлігі жа тады. қ қ

Нацистермен біргестеспеуіне та ы бір себеп ретінде, Шо айды жеке ғ қ ң асиеттерін айту а болады. Ол ан т гіспен со ыс а р ашан арсы қ ғ қ ө ғ қ ә қ қ болды. Саяси к ресті немі бейбіт жолмен, я ни пікір жолымен ү ү ғ ж ргізуді жа та ан ол со ыс пен аруды еш натпайтын. Сонды тан ү қ ғ ғ қ ұ қ оны скери жаса тар а олбасшылы етуі м мкін емес еді. Шо айда ң ә қ ғ қ қ ү қ со ыс пен со ыс униформасын жек к ретіндігі соншалы , лемде ғ ғ ө қ ә армия аты берілген андай да бір мекемені болуыны зін аламады. қ ң ң ө қ Сонымен атар бейбітшілік пен т ртіпті са тау шін скер мен қ ә қ ү ә полиция секілді арулы к штерді керек екендігін де мойындайтын. қ ү ң Дегенмен м ндай мекемелерді бірінде ызмет ат ар ысы келмейтін. ұ ң қ қ ғ лемде со ыссыз, бейбіт тіршілік орнауы шін адамдарды не істеуі Ә ғ ү ң керектігі туралы за тол анатын. А ырында адамдзатты ол ұ қ ғ қ ң де гейге к теріле алмайтынды ы ж не м ны бір утопия ң ө ө ғ ә ұ ң екендігі туралы ортынды а келетін. қ ғ

Шо айды Т ркістан легионына атысудан зілді-кесілди бас қ ң ү қ ү тартты. Шо айды “Яш Т ркістан” журналын шы аруында за қ ң ү ғ ұ қ жылдар бойы жан ияарлы пен к мектескен Тахир Ча атайды қ қ ө ғ ң ж байы Саадет Ча атай да осындай пікір айтады. Ча атай ұ ғ ғ Шо айды немістерді т т ын жерлестерін орыстар а арсы з қ ң ң ұ қ ғ қ ө шептерінде со ысу а ынталандыру туралы талаптарына ғ ғ келіспегендігін атап теді. Оны айтуынша, Шо ай м ндай бір ө ң қ ұ іс- имыл а лес оспайтынын ашы т рде білдірді. Шо ай қ ғ ү қ қ ү қ немістерге т ркі ке естік т т ындарды майдан а жібермеуге ке ес ү ң ұ қ ғ ң берді. Оны орнына о уларын ая тамай жатып, ке ес армиясы ң қ қ ң атарында со ыс а айдалып, т т ын а т скен жастарды білім қ ғ қ ұ қ ғ ү алуларын жал астырулары шін о у а жіберулерін, ал бас а ғ ү қ ғ қ т т ындарды болса майдан тылында ж мыс істетілуін сыныс ұ қ ң ұ ұ етті.

Шо ай ж байына жаз ан со ы хаттарыны бірінде, м нда ы жа дайды қ ұ ғ ңғ ң ұ ғ ғ ң зін ана аттандырма анды ын ж не бірнеше к н ішінде Парижге ө қ ғ ғ ғ ә ү айтатынды ын м лімдеді. Шо ай б ан сас та ы бір хатты қ ғ ә қ ұғ ұқ ғ Стамбулда ы Тахир Ча атай а да жіберді. Хатында былай деді: “Б л ғ ғ ғ ұ жердегі кездесулерім ая талды. Парижге айту а шешім абылдадым… қ қ ғ қ Германияда бізді ызы тыратын м селелер туралы ма л мат ал ы келсе, қ қ ә ғ ұ ғ ң б л ж мыстар а тікелей араласып ж рген У лиге хат жаз. Осы ыс а ұ ұ ғ ү ә қ қ хатты б рын ы досымыз Вичи ар ылы почта а сал ызып отырмын. ұ ғ қ ғ ғ Парижге орал аннан кейін жазатын егжей-тегжейлі хатымды ғ к терсі. ”Б л хат Шо айды легион жобасына келіспегендігін, сонымен ү ң ұ қ ң атар енді т т ын комиссиясында ы ызметін тастап Парижге айту а қ ұ қ ғ қ қ ғ бет ал анды ын бізге ай ын к рсетеді. Егер Шо ай Парижге орала ғ ғ қ ө қ ал анда, Ча атай а жазатын хатында б лкім де Т ркістан легионы туралы ғ ғ ғ ә ү ой-пікірлерін ашы т рде жазатын еді. Біра Парижге айту Шо айды қ ү қ қ қ ң пешенесіне жазылма ан еді. ғ

Т т ын комиссиясы бар ан Польшада ы Ченстохав лагері Шо ай арала ан ұ қ ғ ғ қ ғ со ы лагер болды. Комиссия келген кезде лагерде с зек ауруы шы ан ңғ ү ққ еді. Со ан арамастан комиссия т т ындармен кездесулер ғ қ ұ қ ткізді. Комиссия с зек эпидемиясыны артуына байланысты ө ү ң т т ындардан б лініп карантинге алынды. Комиссия м шелері екі апта б л ұ қ ө ү ұ жерде карантинде алды. Карантин кезінде комиссия м шелерінде ауру қ ү белгілері к рінбегендіктен лагерьден айтуларына р хсат берілді. Шо ай ө қ ұ қ ендіг рі т т ын лагерінде ж мыс істеуді аламады. Ченстахов лагері ә ұ қ Шо айды бар ан со ы лагері болды. Ж байына жолда ан хатында былай қ ң ғ ңғ ұ ғ деді: “Ж мыстар ызы ты емес, т т ындарды санау ана. Тез арада б л ұ қ қ ұ қ ғ ұ ж мыстан босану керек ж не карантинде амалып алмауым керек. ” 19 ұ ә қ қ желто сан к ні комиссия Берлинге оралды. Шо ай Берлинге келгенінде қ ү қ ысты ы 40 градуске к терілген еді. Ол с зек ауруы деген к м нмен ғ ө ү ү ә Виктория ауруханасына жат ызылды. Бір апта бойы к рген емі еш н тиже қ ө ә бермей, 1941 жылы 27 желто сан к ні айтыс болды. қ ү қ

Неміс ресми ызметкерлері лім себебі ретінде Ченстохав лагерінде қ ө ж тырып ал ан с зек ауруын к рсетті. Біра ж байы Мариядан бастап ұқ ғ ү ө қ ұ оны жа ын достары оны ліміне к м нмен арады. Шо айды ң қ ң ө ү ә қ қ ң ліміндегі сырлар бас а за ма аланы та ырыбы. Шо ай 1942 жылы ө қ ұ қ қ ң қ қ 2 а тар ж ма к ні Берлиндегі т рік ш йіттері зиратына жерленді. қ ң ұ ү ү ә Сонымен орыта айт анда М стафа Шо ай Т ркістан легионы ж не қ қ ұ қ ү ә бас а м селелерде фашисттермен еш андай біргестескен емес. Тіпті қ ә қ олар а арама арсы ба ытта болды. Сонды тан о ан сат ын деушілік ғ қ қ ғ қ лкен ділет сіздік, білімсіздік, жала жабушылы , тіпті тарих а иянат ү ә қ қ қ болып табылады. М стафа Шо ай аза стан ж не Орта Азияны ұ қ Қ қ ә ң т уелсіздігі жолында зін рбан еткен на ыз халы а арманы. ә ө құ ғ қ қ һ аза стан ж не Орта Азия елдеріні т уелсіздігіні 20 жылды ында Қ қ ә ң ғ Шо ай а лкен рметпен ара ан ж н. қ ғ ү құ қ ғ ө