морфо.pptx
- Количество слайдов: 24
Салт және сабақты етістіктер және олардың етістермен қатысы Орындаған: Байданова Гүлім Мухашева Гүлнұр Қазақ филологиясы ІІ курс Тексерген: Жолшаева Майра
Қазақ тіліндегі барлық етістіктер, табыс септігіндегі тура толықтауышты меңгеру қабілеттігне қарай Салт етістік Сабақты етістік
Ы. Мамановтың “Қазақ тіл білімінің мәселелері” еңбегіндегі салт және сабақты етістіктеріне анықтама Табыс септігіндегі тура толықтауышты меңгеретін етістіктер сабақты етістік деп аталады, оларды меңгермейтін, керек етпейтін етістіктер салт етістік деп аталады
А. Байтұрсыновтың “Тіл құрал” еңбегінде салт және сабақты етістердің анықтамасы: “Салт етіс дейміз – өткен іске сабақталып, байланып тұрған һеш нәрсе болмаса, Мәселен, мен жүрмін, сен тұрсың т. б. Менің жүргеніме, сенің тұрғаныңа сабақталып тұрған һеш нәрсе жоқ” дейді. “Сабақты етіс дейміз – өткен іске бір нәрсе сабақтаулы болса, Мәселен, хат жаздым, шөп шаптым. Жаздым, шаптым сөздеріне хат. Шөп сабақталып тұр” дейді.
С. М. Исаевтың “Қазіргі қазақ тілі” еңбегінде салт және сабақты категориясы. Етістік жалпы грамматикалық мағынасы жағынан нені білдірсе де, (іс- әрекет, қимыл) және қандай тұлғада (негізгі, туынды, тіркескен) тұрса да, я салт, я сабақты мәнін білдіріп тұрады.
Н. Оралбайдың берген анықтамасы Қимылдың нысанын, яғни қимыл жасайтын затты атауды қажет етпейтін, қимыл иесінің яғни субъектінің аталуы жеткілікті болатын етістіктер салт етістіктер деп аталады. Етістіктердің қимылдың нысанын яғни табыс септік жалғаулы сөздің айтылуын қажет ететін етістіктер сабақты етістіктер деп аталады
Етістіктердің салт және сабақты болып бөлінуі түркі тілдерінде екі түрде белгіленеді Біріншісі, олар ешқандай грамматикалық көрсеткішсіз-ақ түбір күйінде өзінің ішкі лексикалық мағынасына байланысты салт және сабақты болып бөлінеді Екіншісі, етістіктер өзара арнайы грамматикалық көрсеткіш (морфема) арқылы салт және сабақты болып бөлінеді.
Салт етістік Табыс септігіндегі тура толықтауышты керек етпейтін, яғни меңгермейтін етістіктер салт етістіктер болады. Мысалы: кел, бар, өт, соқ, тоқта, сырла, шегел, кіріп шық, өтіп ет, қайтып кет.
Салт етістіктер екі түрде жұмсалады Тура салт етістік Ауыспалы салт етістік
Қазақ тіліндегі салт, сабақты етістіктер мен етіс категориясы бір-бірімен тығыз байланысты. Яғни өздік, ырықсыз, өзгелік етіс мағыналары салт және сабақты етістіктердің грамматикалық формаларынан туатын семантикалық ұғым.
Етіс категориясы – қимыл – әрекеттің субъектіге, қимылдың нысанына қатысын білдіріп, салт, сабақты етістік жасайтын етістіктің түрі. Мысалы, сүрту – сүртіну, орау – орану, тарау – тарану, сұрау – сұрану.
өздік өзгелік Етістер ырықсыз ортақ
Етістің түрлерінің болуы оны категория санауға негіз болады Тілдегі етісті арнайы зерттеген ғалым А. Қалыбаева етісті категория деп, бирақ етіс жұрнақтарын сөзжасаммды қ жұрнақтар деп атаған. Ал етіс жұрнағын А. Ысқақов сөзжасамдық жұрнақ деп санаған С. Исаев етісті лексика – грамматикал ық категория деп, оның жұрнақтары сөздің грамматикал ық формасын жасайды деп таныған
Салт, Сабақты етістік жасау қызметіне қарай етістер екі топқа бөлінеді. Салт етістік жасайтын етістер Сабақты етістік жасайтын етістер
Салт етістік жасайтын етістер Өздік етіс Ырықс ыз етіс
Өздік етіс – субъектіге қатысты қимылды білдіріп, лексикалық салт етістік жасайтын етістің түрі. Мысалы, Олжабек көп ойланды. (Ғ. Мұстафин)
Салт етістік жасайтын өздік етістің жұрнақтары 1) -ын, -ін, -н. М/ы, сен жуын, таран, т. б. Тыста қоңыр күздің сызы білініп тұрғандай (М. Әуезов) 1) -ыл, -іл, -л. М/ы, бұрыл, жазыл, керіл, т. б. Ол үн – түнсіз бұрылды да, өз үйіне қарай жүре берді. (Т. Ахтанов)
Ырықсыз етіс – қимыл – әрекеттің субъектісі аталмай, қимыл өздігінен жасалғандай мәнді білдіріп, сабақты етістіктен салт етістік жасайтын етістің түрі. Мысалы, Тиісті шара қолданылады. (Т. Ахтанов)
Салт етістік жасайтын ырықсыз етістің жұрнақтары 1) -ыл, -іл, -л. М/ы, үй тазартылды, жіп есілді, мал суарылды, мәселе шешілді, т. б. 2) -ын, -ін, -н. М/ы, майлан, байлан, қора тазаланды, ән салынды, т. б. 3) -лын, -лін, -ныл, -ніл. М/ы, ас желінді, ұрыс үделінді.
Сабақты етістік табыс септігіндегі тура толықтауышты меңгеретін, яғни табыс септігін керек ететін етістіктер. Сабақты етістік белгілі бір объект арқылы жасалады. Мысалы: Байдың үйінің өзі болса, қысқа әлсіз болар – ау деген кәрі – құртаңды сояды. ( М. Әуезов)
Сабақты етістіктер табыс септігіндегі тура толықтауышты меңгеру қабілеттілігіне қарай 2 түрге бөлінеді: Тура сабақты етістік Ауыспалы сабақты етістік • Ішкі мағына арқылы қимыл – әрекеттің объектіге тікелей бағытталуы. • М/ы: хат жазу, кітап оқу, етті тұздау; • Салт етістік түбіріне өзгелік етіс жұрнақтары жалғануы арқылы. • Мы: қирату, жегізу, пісіру, кірлету, өргізу;
Сабақты етістік жасайтын етіс Өзгелік етіс – субъектінің қимылы объектіге тікелей емес, екінші біреу арқылы бағытталуы. Мы: Қалижан хатты әрқашан көршісі Қабышқа оқытатын.
Сабақты етістік жасайтын өзгелік етіс жұрнақтары 1) -т. М/ы, санат, қанат, сырлат, сөйлет, т. б. Шырқатып, шығындатып, шалықтатып (І. Жансүгіров) 2) -дыр, -дір, -тыр, -тір. М/ы, қондыр, қойдыр, жаздыр, айттыр, т. б. 3) 4) -қыз, -ғыз, -кіз, -гіз. М/ы, айтқыз, келгіз, сепкіз, өткіз, т. б. -ыр, -ір, -дар. М/ы, асыр, кетір, өшір, түсір, т. б.
Пайдаланылған әдебиеттер Н. Оралбай – “Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы” Ы. Маманов – “Қазақ тіл білімінің мәселелері” С. Исаев – “Қазіргі қазақ тілі” А. Байтұрсынұлы – “Тіл құралы”
морфо.pptx