Салалас құрмалас сөйлемдердің жіктемесі Орындағандар: Қасқырбай Ғазиза, Қамза Жібек, Сейлхан Хорлан.
*А. Байтұрсынов жіктемесі: *Қиысулы құрмаластағы сөйлемдер тең болса, салалас құрмалас деп аталады.
Сұйылыңқы Жиылыңқы Қойылыңқы Салалас түрлері Қайырыңқы Айырыңқы
Жиылыңқы Үлкен бастар, кіші қостар.
Айырыңқы Қайырыңқы Не сен тұрарсың, не мен тұрармын. Қылыш жарасы бітер, сөз жарасы бітпес.
Сұйылыңқы Сабыр түбі сары алтын, сарғайған жетер мұратқа, асыққан қалар ұятқа. Қойылыңқы Не өгіз өлер, не арба сынарекеуінің бірі болар.
Қ. Жұбанов Ыңғайлас Шарт жағдай Ереуіл Талғама Себепсалдар
Т. Ермекова: Жалғаулықты: мезгіл, себеп-салдар, қарсылықты, шартты, салыстырмалы. Жалғаулықсыз: : мезгіл, себеп-салдар, қарсылықты, шартты, салыстырмалы. Іргелес салалас.
Әрі жалғаулықты, әрі жалғаулықсыз салалас сөйлемдер
Салалас түрі: Жалғаулықтары: Мысалы: Мезгілдес да, де, және, әрі Деревняда үн де жоқ, отта жоқ. Залдағы жарық сөндірілді де, пердесі баяу сырғып сахна ашылды. Себеп –салдар сол себепті, сондықтан, өйткені, себебі. Анасы қатты ашуланды, себебі қарсы сөйлеген еді. Шарттас Әйтпесе, болмаса. Сен келісім бер, әйтпесе басқамен сөйлесемін. Салыстырмалы салалас Ал, да, де, та, те. Қарағайға қарап тал өсер, қатарына қарап бала өсер.
Қарсылықты Бірақ, дегенмен, алайда, Шырай мына сөзден тіксініп әйтсе де, әйткенмен, сонда да. қалды, әйтседе Құдайбайды ойлады. Талғаулы Не, не болмаса, немесе, әлде Айшаға құда түсіп кеткенннен кейін бе, әлде қыстауға көшер алдында ма, есімде жоқ. Кезектес Бірде, біресе, кейде Әңгімені біресе маған айтты, біресе оған айтты.
С. Аманжолов Құрмалас сөйлемдер Жалғаулықсыз құрмалас сөйлемдер Жалғаулықты құрмалас сөйлемдер Салалас құрмасалас сөйлемдер Сабақтас құрмалас сөйлемдер Аралас құрмалас сөйлемдер
Құрамындағы жай сөйлемдерінің баяндауыштары тиянақты болып, өзара тең дәрежеде байланысқан құрмалас сөйлемдер салалас құрмалас дейміз.
Түрлері 1. Ыңғайлас салалас Анықтамасы Мысалдар Құрамындағы жай Көмірден, майда шығады, темір сөйлемдерінің бірінде айтылған қорытатын кокс те шығады. ойға екіншісінде айтылған ойдың мезгілдес, бағыттас, ыңғайлас мәнде қарым-қатынаста болуын ыңғайлас салалас дейміз. 2. Қарсылықты салалас Құрамдағы жай сөйлемдерінің Ән басылып қалды, бірақ гитара бір-біріне қарама-қарсы мәнде сазы тоқтаған жоқ-ты. айтылғандықты білдіретін салаластың түрін қарсылықты салалас дейміз 3. Түсіндірмелі салалас Құрамдағы жай сөйлемдерінің алдыңғысы соңғысына нұсқап, соңғысы алдыңғы сөйлемнің мазмұнын ашатындай қарым-қатынаста болатын салаластың түрін түсіндірмелі салалас сөйлем дейміз. Байжанның әлі дағдылана алмай жүрген бір ғана нәрсесі бар еді: ол-Сырдария бойының маса-сонасы мен құртқұмырсқа, бақа-шаяны деген сияқты шақпалы жәндіктеі.
4. Себеп-салдар салалас Құрамдағы жай Менің әндерімді сөйлемдерінің алдыңғысы тыңдаушы да, сынаушы соңғысының немесе да, салушы да соңғысы алдыңғысының халық, сондықтан біздің себебін білдіретін салалас жиған-тергеніміздердің құрмаластың түрін себеп- бәрі халықтікі. салдар салалас дейміз. 5. Талғаулы салалас Құрамдағы жай сөйлемдерінің тек біреуіндегі іс-оқиғаның жүзеге асатындығына болжал жасауды білдіретін салаластың түрін талғаулы салалас дейміз. 6. Кезектес салалас Құрамдағы жай сөйлемдері Клубта кейде кино арқылы берілген болады, кейде қызықты істің, оқиғаның кезектесіп баяндамалар болады. келуін білдіретін салалас сөйлемнің түрін кезектес салалас деп айтамыз. Бұл істің шындығын не көзімен көрген айтар, немесе құлағымен естіген айтар.
Жалғаулықсыз салалас сөйлемнің жіктелуі. 1. Жалғаулықсыз ыңғайлас салалас. Бұл салаласқа енген жай сөйлемдердің баяндауыштары бір жақты, бір мезгілді болғандықтан, олардың амалдары да біріңғай деуіміз керек. Жалпы ыңғайластың ерекше қасиетінің бірі-ондағы әрбір жай сөйлемнің желісі біре болу керек. Нақтылы жалғаулықсыз ыңғайластың мысалдары мыналар: 1)Одағым маған тіл берді, Шешен тілге жер берді. 2)Жер жетеді, өріс кең. 2. Жалғаулықсыз қарсылықты салалас. Мұндай сөйлемдер көбінесе жалғаулықты салаластарға қарсылық шылауының айтылмай қалып қоюына байланысты жасалады. Мысалы: Бас болмақ оңай, бастамақ қиын. 3. Жалғаулықсыз себеп-салдар салалас. Соңғы сөйлемдегі іс алдыңғының нәтижесі есебінде айтылады. Мысалы: Үйіне келіп қалған екен: жүрісін бәсеңдетті. 4. Жалғаулықсыз іліктес салалас. Бұған енген жай сөйлемдердің біріндегі анықтауыш, екіншісінде толықтауыш, , біріндегі баяндауыш екіншісінде анықтауыш болып ауысып отырады. Мысалы: Ол кімнің есінде болсын, бәрінің есінен шығып кетіпті.
5. Жалғаулықсыз шартты салалас. Мектеп синтаксисінің 1939 жылғы басылымында автор салаластың бұл түріне мынадай мысал келтірген: Мұз кетсе болды, Ертістің пароходтары ерсілі-қарсылы жүріп жатады. 6. Жалғаулықсыз үлестес салалас. Бұған кірген жай сөйлемдердің субъектерінің ісі жекеленіп, бөлініп айтылады. Жай сөйлемдер субъект пен предикаттың қарсылықтары арқылы байланысады. Мысалы: Сен тұр, мен атайын. 7. Жалғаулықсыз баяншы(түсіндірмелі, анықтамалы)салалас. Мысалы: Нарша Айдосқа шынын төрт-бес күннен кейін айтты: ол жетім қыз екен, әкесі өлгеніне төрт-бес жыл болған екен, шешесі тірі екен. 8. Жалғаулықсыз бейтарапты салалас. Мысалы: Менің айтарым осы, ендігісін өзің-ақ біле жатарсың. 9. Жалғаулықсыз әрқилы салалас. Мысалы: Біз Ертіс ГЭС-не барып едік, бір топ пионер ере барды. 10. Жалғаулықсыз ұқсастық(теңдес) салалас. Салаластың мағына жағынан ұқсата, теңей айтылатын түрі. Мысал: Қыз ауыр ма, тұз ауыр ма?
Жалғаулықты: Ыңғайлас Талғаулы Қарсылықты Себептік
Әмеди Хасенов жіктемесі
1 Ыңғайлас СҚС-әрбір жай сөйлем –да, -де, -та, -те, және жалғаулықтары арқылы байланысады. Тән қасиеттер: олардың құрамына енген жай сөйлемдер бірбірімен мағыналық байланыста болатындығы; істің бір уақытта, бірінің ыңғайына қарай икемделіп қолданылуы; 2 Қарсылықты СҚС- алғашқы жай сөйлемде айтылған ой мағналық жағынан екінші немесе үшінші сөйлемдердің мағынасына қарамақарсы болып келеді. Жалғаулықтар түрі: бірақ, алайда, дегенмен, сонда да, әйтсе де, сөйтсе де. 3 Себептес СҚС- алғашқы жай сөйлемдерде айтылған ойдың, істің немесе оқиғаның себебі, мәні соңғы жай сөйлемдердің бірінде баяндалады. Жалғаулықтар: себебі, сондықтан, өйткені
4 Талғаулы СҚС-мағыналық жағынан ыңғайлас салаластарға жақын, ал жалғаулық түрлері: я, яки, немесе, әрі, біресе, кейде, құй, мейлі. 5 Түсіндірмелі СҚС-салаластардың жоғарыда аталған түрлерінен мұның негізгі айрмашылығы бұлар белгілі бір ғана жалғаулықтар арқылы құрмаласпайды. Бұларда қарсылықты салаластың да, ыңғайлас салаластың да, себепті салаластың да жалғаулықтары арқылы байланысқан жай сөйлемдердің де болуы мүмкін. Түсіндірмеліге тән негізгі қасиет: оның құрамына енген бірінші сөйлемнің мағынасын соның ішінде басқа жай сөйлемдер айқындап, ашады.
1. С. Аманжолов «Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы» 2. Ә. Хасенов, «Синтаксис пен пунктуация мәселелері» Алматы-1957 3. Т. Ермекова «Қазіргі қазақ тілінің құрмалас сөйлемі» Алматы 2011. 4. А. Байтұрсынов «Тіл-құрал» . Пайдаланылған әдебиеттер:
Скачать презентацию Салалас құрмалас сөйлемдердің жіктемесі Орындағандар Қасқырбай Ғазиза Қамза
Синтаксис СОЖ.pptx