Презентация БДЕШ А СЖ ортопедия

1. ТІСТІҢ ҚАТТЫ ТІНДЕРІНІҢ ГИСТОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ 2. ЭМАЛЬ ҚҰРЫЛЫМЫ, ҚЫЗМЕТІ 3. ДЕНТИН ҚҰРЫЛЫМЫ, ҚЫЗМЕТІ 4. ЦЕМЕНТ ҚҰРЫЛЫМЫ, ҚЫЗМЕТІ 5. ШАЙНУ ТІСТЕРІНІҢ ҚАБЫРҒАСЫНЫҢ ҚАЛЫҢДЫҒЫ 6. ФРОНТАЛЬДЫ ТІСТЕРДІҢ ҚАБЫРҒАСЫНЫҢ ҚАЛЫҢДЫҒЫ 7. ТІСТЕРДІҢ АНАТОМО-ТОПОГРАФИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

План Эмаль ( enamelum ) организмдегі е атты тін болып саналады. ң қ Кіреуке тіс сауытыны ң сыртын аптап т рады. қ ұ Кіреукені химиялы рамы: су — 3, 8%, органикалы заттар — 1, 2%, бейорганикалы заттар ң қ құ қ қ — 95%, соны ішінде кальций — 37%, фосфор — 17% райды. ң құ Кіреукені пайда болуы тіс б ртікшесі шында ң ү ұ дентинні пайда болуынан кейін басталады. ң I кезе де энамелобласттар (амелобласт) коллаген ң типтес емес а уыз — амелогениндерді ж не қ ә энамелиндерді б леді. ө Кіреукені негізгі а уызы барлы а уыздарды 90% ң қ қ қ ң райтын энамелобласттар б летін амелогенин құ ө болып келеді. Б л а уыздар гидроксиапатиттер кристалыны ұ қ ң зынды а, алы ды а, еніне арай суін реттеп ұ ққ қ ң ққ қ ө отырады деп есептейді. Кіреукеде а уыздарды қ ң абаттануымен атар гидроксиапатит қ қ кристаллдарыны пайда болуы кіреукені ң ң минералдануына сер етеді. ә

Кіреуке призмалары, гидроксиаппатит кристалдарыны ң байланысы.

План. Сауытты беткейін толы тай оршап т р ан ң қ қ ұ ғ ж не параллельді атармен орналас ан біліктер ә қ қ – перикимат деп аталады. Кіреуке призмаларында оны т уліктік минералдануын суреттейтін к лдене ң ә ө ң жола тар бар. Призмалар к лдене кескінде к п қ ө ң ө пішінді, сопа ша немесе д рыс емес пішінді болып қ ұ келеді. Призмаларды до а т різдес т рі е к п ң ғ ә ү ң ө кездеседі.

План Кіреуке пластинкасы дентин-кіреуке байланысынан басталып тіс сауытыны беткейіне дейін барады. Оларды е к п орналас аны тіс ң ң ң ө қ мойыны болып табылады. Кіреуке шо ырлары ғ дентин-кіреуке байланымын бойлай тек ана қ кіреукені ішкі абатында орналасады. Б л сініділер органикалы зат а ң қ ұ ө қ қ бай кіреуке айма ы болып келеді. ғ Органикалы заттар а уыздардан, липидтерден ж не қ қ ә к мірсуларынан т рады. Аминді ыш ылды рамы бойынша кіреуке ө ұ қ қ құ а уыздарын кератин қ тобына жат ызу а болады. қ ғ Дентин-кіреуке байланымы талшы ты қ рылым т ріндегі құ ү дентинге ж не кіреукеге ә бойлай енген к птеген ө органикалы заттан қ т рады. ұ

План Тісті негізгі рамы дентиннен т рады. Сауыт б лігіндегі дентин кіреукемен, ал ң құ ұ ө т бір б лігіндегі дентин цементпен жабыл ан. Дентинні 70% дан к бі ү ө ғ ң ө бейорганикалы заттардан т рады. Дентинні негізгі қ ұ ң заттары диаметрі 1– 5 мкм болатын дентин т тікшелеріне ү енген. Тіс лпасынан т тікшелер кіреуке ж не цементке ұ ү ә арай ше берленген ба ытпен ж реді. Дентин қ ң ғ ү т тікшелеріні диаметрі орталы тан шетке арай ү ң қ қ кішірейеді. алыпты жа дайда оларды са лауы Қ ғ ң ң одонтобласт сінідлерімен толы ан. Дентинні негізгі ө ққ ң заттары рамында коллаген талшы тары болады. Тіс құ қ тіндеріні алыптасуы кезінде пайда бол ан дентин ң қ ғ біріншілік дентин деп аталады. лпама ында ы Ұ ң ғ дентин — ішкі, дентин абатыны е алы абаты. қ ң ң қ Онда коллаген талшы тары негізінен тангенциальді қ орналас ан ж не олар Эбнер талшы тары деп аталады. қ ә қ Гидроксиапатитті кристалдары дентинде ң оптикалы микроскоппен к рінетін глобул т рінде қ ө ү жиналады. Глобулдер рт рлі к лемде болады: сауыт ә ү ө б лігінде ірілеу, ал т бір айма ында са тау болады ө ү ғ ұ қ

План. Глобулдер арасында минералданба ан ғ дентин айма ы –интерглобулярлы ғ дентин орналасады. Оны глобулярлы ң дентиннен айырмашылы ы кальций ғ т здары болмайды. Интерглобулярлы ұ дентин айма ында дентин т тікшелері ғ ү з ба ытын згертпестен зілмей ж ріп ө ғ ө ү ү отырады.

План. Тіс т бірі айма ында дентин-цемент байланысы ма ында ү ғ ң интерглобулярлы дентин те са ты ыз орналасып, к гірт жола ты д нді ө ұ қ ғ үң қ ә Томс абатын райды. Одонтобласт абатына жататын лпама ында ы қ құ қ ұ ң ғ дентинні жартысы ң предентин деп аталады. Предентин атайма ан немесе қ ғ толы минералданба ан, оны алы ды ы 10-50мкм. Предентин рамында қ ғ ң қ ң ғ құ дентин т тікшелеріне перпендикулярлы ба ыттал ан коллаген талшы тары ү ғ ғ қ болады. Предентин адам міріні барлы уа ытында т зіледі. Жа а ө ң қ қ ү ң абаттарды пайда болуына арай ескі абаты минералданады. Предентинні қ ң қ қ ң т ра ты абаттану н тижесінде тіс уысы біртіндеп тарыла бастайды. ұ қ қ ә қ

План Цемент т бір дентинін толы тай жауып жат ан ты ыз, атай ан ү қ қ ғ тіс тіні болып табылады. Цементті алы ды ы тісті мойын ң қ ң ғ ң б лігінде 20-50 мкм болса, ал т бір шына арай ба ытында ө ү ұ қ ғ цемент абаты алы дап 1500 мкм райды. 60% жа дайда қ қ ң құ ғ цемент кіреукемен абаттасады, ал 30% кіреукемен т йісе қ ү орналасса, 10% жа дайда цемент ж не кіреуке жиегінде ашы ғ ә қ дентин айма ы алады. Кіреуке- ғ қ цемент байланысы р тістер ә тобында ж не бір тісті р ә ң ә беткейінде бірдей емес. Цемент зіні рылымы ө ң құ ж не химиялы рамы ә қ құ жа ынан д рекіталшы ты ғ ө қ с йекке сас келеді, біра ү ұқ қ с йектен айырмашылы ы ан ү ғ қ тамырлары болмайды.

Тіс доғасының ортасында 8 күрек тіс 4 сүйір тіс орналасқан, сондықтан оларды алдыңғы тістер деп атайды. Олар жоғарғы, төменгі, сонымен бірге медиалды, латералды күрек тістер болып бөлінеді. Күрек тісте бір түбір және вестибуло-лингвалді бағытта жіңішкерген тығыздалған кең жиекті сауыты бар. Жоғарғы жақсүйекте медиалды күрек тістердің сауыты латералдыдан ірі, ал төменгі жақсүйекте кіші болып келеді. Вестибулярлы қалыпта сауыты кең, томпайған, мойнына қарай жіңішкерген. Сауыттың пішіні әр түрлі: тік бұрышты, трапециятәрізді, сопақша. Медиалды және кесуші жиегі тік бұрышта қиылысады, ал дисталды және кесуші жиегі бұрышы тұйық және дөңгеленген. Кесуші жиегінде дисталді бағытта үлкен емес тесігі бар. Кесуші жиекте 3 төмпешік бар, олар буылтыққа ұқсас вестибулярлы беткейінде орналасқан. Медиалды және дисталды буылтықтар ортаңғыға қарағанда айқын білінеді. Төмпешіктер мен буылтықтар арасында әлсіз айқын жүлгелер байқалады. Кесуші жиектің төмпешіктері мен вестибулярлы беткейдің буылтықтары тек жас адамдарда байқалады. Жоғарғы медиалды күрек тістердің сауыты медиалды жағынан қашау тәрізді болып келеді. Оның вестибуляр контуры шығыңқы, ал лингвалды домаланған. Түбірі медио-дисталды бағытта тығыздалған. Түбір ұшы дөңгеленген. Сауыт пен түбір арасында иілік тістің медиалды жиегінде көп, дисталдыға қарағанда. Бұл белгілер тістің сол және оң тістердің тіс доғасындағы орнын көрсетеді. Вестибулярлы беткейінде түбір дөңес контурлы. Түбір контуры лингвалды беткейде фронталді жазықтықта тік, шығыңқы және дөңгеленген болуы мүмкін. Жо ар ы фронтальды тістерғ ғ

Т менгі ө фронтальді тістер С ауыты тар, кесуші жиегіне арай кішкене ке ейген. Кесуші ж не медиалды б рыштары арасында, қ ң ә ұ сонымен бірге латералды жиектермен бірдей. Сауытты кесуші жиегінде 3 т мпешік бар, олардан ң ө вестибулярлы беткейде мойын ба ытына арай 3 буылты ж реді. Медиалды ж не дисталды ғ қ қ ү ә буылты тар жиі білінеді. Сауытты мойыналды жартысы д ес ж не жалпа. Кейбір кезде кесуші қ ң өң ә қ жиегінде т мпешіктер мен буылты тар вестибулярлы беткейінде болмайды. Кіреуке шекарасы тісті ө қ ң кесуші жиегіне ашыл ан до а т зеді. Вестибулярлы алыпта сауыт ашау пішінді болады. ғ ғ ү қ қ Медиалды к рек тіске ара анда, кесуші б йірі жуан, мойын ба ытында тісті ыры бір шама ү қ ғ ү ғ ң қ жа ындай т седі. Вестибулярлы беткейде кіреуке шекарасы до а пішінді болады. Шы ы ы қ ү ғ ғ ңқ жа ымен т бірге ба ытталады. Кесуші б йірі медиалды ж не дисталды б йірлерімен біріктіргенді ғ ү ә ү т рлі б рыштар т зеді: медиалды б рышы аса шкір, дисталды – до ал ж не кішкене ү ұ ү ғ ә д гелектенген. Сауытты дисталды б йірі мен т бір арасында ы исы ты к штірек өң ң ү ү ғ қ қ қ ү ерекшеленеді, сонды тан, т менгі кесуші латералды б лігінде т бір белгісі ай ын ерекшеленеді. қ ө ө ү қ Сауыт б рышыны белгісі ай ын к рінген. Кесуші б йірде т мпешік жа сы ай ындал ан. ұ ң қ ө ү ө қ қ ғ Вестибулярлы беткейдегі кішігірім буылты тан келе жат ан т мпешіктер кесуші б йіріне жа ын қ қ ө ү қ ай ындалады. Лингвалды беткейдегі к рек тістер д л сондай медиалды беткейге сас, біра та ол қ ү ә ұқ қ жиі ішке кірі кі болады. Б йір жа беткейінен к рек тістер сына т різді пішінде болады. ң ү қ ү ә Тіс т бірі медиалды-дисталды ба ытта сы ы ы ж не дисталды ауыт иды. ү ғ ғ ңқ ә қ Т бірді б йір беткейіні ортасында ж лгелер аны талады, ж не де дисталды ба ытта ы ж лге ү ң ү қ ә ғ ғ ү ай ын к рінеді. Сауытты биіктігі – 8-10, 5 мм, қ ө ң ені 5-6 мм, мойынны медиалды дисталды лшемі ң ө 4-4, 5 мм, вистибула лингвалды 6-6, 5 мм т бір ү зынды ы 12, 5 -15 мм. ұ ғ

• Жоғарғы премолярлар олардың 2 түбірі , ал төменгісінде біреуден. Премолярдың түйісу беті кең және екі төмпешігі вестибулярлы және лингвиалды болады. Жоғарғы кіші азу тіс төменге қарағанда ірірек. Олар бірінші және екінші премоляр болып бөлінеді. • Бірінші жоғарғы премоляр. Сауыттың вестибулярлы беті ит тістің сауытына ұқсас, сферикалды пішінді болады. Кіреуке цементті шекарасы және түбір дөңесіне бағытталған. • Сауыттың медиалды және дисталды беттері түбірдің аттас беттерімен кішкене бұрыш жасайды. Көбінесе дисталды беттер арасындағы бұрыш медиалды арасына қарағанда үлкенірек. Соған байланысты жоғарғы жақсүйектің бірінші премолярына сауыттың қисықтығының белгісінің кері сипатына сәйкес. Шайнау бетінде екі шайнау төмпешігі-ұрттық ірірек және тілдік сәл кішірек. Олардың арасында төмпешік аралық жүлде орналасқан. Сауыттың шайнау бетінің жиегінде жиектік қырлар медиалды және дисталды болады. Сауыттың бүйір жиегінің ортасында қырлардың биіктігі кішірейеді. • Екінші жоғарғы премоляр. Біріншіге өте ұқсас. Айрықша ерекшелігі сауыт релефінің тегіс болуы. Вестибулярлы беті сопақша пішінді. Биіктігі бойынша шайнау төмпешіктері бірдей. • Бүйір қырлары мен төмпешік аралық жүлгенің тарамдалуы нашар дамыған. Шайнау бетінде қосымша орталық төмпешіктері сирек кездеседі. Ереже бойынша тісте бір түбір және бір түбірлік өзек болады. Кейбір кездерде екіге айырылған түбір, көп жағдай да (20%) бір түбірдің өзінде екі түбірлік өзек кездеседі. Ұрттық беткей сауытының биіктігі 7, 5-8, 5 мм, лингвалды 6, 5-7, 5 мм, сауыт ені 6-7 мм, сауыттың медио-дисталды 4, 5-5, 5 мм, сауыттың ұртық лингвалды өлшемі 8-9, 5 мм, сауыт ұзындығы 12, 5-16, 5 мм. Төменгі кіші азу тістер. Жоғарғы премолярлармен салыстырғанда түбір ұзындығының ұзын болуы, ол әдетте жалғыз медио-дисталды бағытта қысыңқы болып келеді. Жо ар ы премолярларғ ғ

Төменгі премолярлар Бірінші т менгі премолярө . Сауытыны пішіні бойынша ит тістерге сас тек ң ұқ ит тістерге ара анда оларды екі т мпешігі вестибулярлы ж не лингвалды қ ғ ң ө ә болады. Вестибулярлы жо ар ы бетінде негізгі т мпешік-вестибулярлы ғ ғ ө орналасады. Бірінші т менгі премолярды айры ша ерекшелігі вестибуляры ө ң қ бетінде валик болмауы. Сауытты дисталды б рышы д гелектенген б рыш сауытынан лкен емес ң ұ өң ұ ү ж не ыс а б рышты ырлар теді. Сауыт негізіне арай б йір ырлары ә қ қ ұ қ қ ө қ ү қ жа ындайды, сауытпен т бір арасында ы иін дисталды жа ынан жа сы қ ү ғ ғ қ к рінеді, я ни т бір белгісі ай ын к рінеді. Сауыт горизанталды кесіндісінде ө ғ ү қ ө кішкене сопа ша пішінді. Сауытты вестибулярлы бетіндегі исы ты ы д ес. қ ң қ қ ғ өң Сауытты лингвалды бетіндегі исы ты ы да д ес. ң қ қ ғ өң Шайнау беті р т рлі рылыста, ол лингвалды т мпешікті рылысын ә ү құ ө ң құ згеруіне байланысты. Егер лингвалды т мпешік ірі болса, оларды ө ө ң арасында ж не вестибулярлы т мпешікте тере ж лге теді. ә ө ң ү ө Т бірі к бінесе жал ыз, кей кезде еселенген. Жал ыз т бірі медио-дисталды ү ө ғ ғ ү ба ытта ы ыс ан, оны ртты беті лингвалдіге ара анда жалпа тау. зек ғ ғ қ ң ұ қ қ ғ қ Ө жалпа кей кезде екі еселенеді. Екі т бірлі кезінде медиалды ртты ба ытта қ ү ұ қ ғ ы ыс ан, ал дисталды-лингвалды ба ытта. Б л жа дайда екі т бірде зына ғ қ ғ ұ ғ ү ұ бойлы ж лгелер болады. Сауытты биіктігі ртты бетінде 7, 5-11 мм, ал ү ң ұ қ лингвалды 5-6 мм, сауыт ені 6-8 мм, мойынны ртты лингвалды диаметрі – ң ұ қ 8, 2-8, 6 мм, медио-дисталды – 5, 4-5, 8 мм, т бір зынды ы 13-16см. ү ұ ғ Екінші т менгі премоляр. ө Екінші т менгі премоляр бірінші премоляр а ө ғ ара анда пішіні бойынша лкенірек. Онда т бір белгісі аны к рінген. қ ғ ү ү қ ө Вестибулярлы бетіні жо ар ы жиегінде т мпешік лсіз к рінген, сонды тан ң ғ ғ ө ә ө қ жо ар ы жиегі ішке д естенген. Шайнау беті екі т мпешікті, вестибулярлы ғ ғ өң ө ж не лингвалды т мпешіктері бар. Кейде ш немесе т рт т мпешіктері бар ә ө ү ө ө тіс кездеседі. Вестибулярлы ж не лигвалды т мпешіктер арасында тере ә ө ң к лдене ж лге орналас ан, кейін олар со ы тарамдар а б лінеді. ө ң ү қ ңғ ғ ө Сауытты лингвалды беті тегіс ж не д ес. Вестибулярлы ж не лингвалды ң ә өң ә бетінде кіреуке-цемент шекарасы т мен, ал б йір беттерінде-жо ары ө ү ғ ба ыттал ан. ғ ғ

. Жо ар ы молярларғ ғ Барлы ы он екі лкен азу тістер бар; алты жо ар ы ж не алты т менгі, тіс до асыны рбір жа ынан шеуден ғ ү ғ ғ ә ө ғ ң ә ғ ү орналасады. Олар бірінші, екінші, шінші (а ыл тіс, ү қ dens serotinus) азу тістер. лкен азу тістерді сауыты е ірі, Ү ң ң шайнау беттері де ке , 3-5ке дейін т мпешіктері, бірнеше т бірлері болады. Шайнау кезінде олар лкен ызмет ң ө ү ү қ ат арады. лкен азу тістер тіс до асында кіші азу тістерді артында орналас ан, сонды тан оларды арт ы тістер қ Ү ғ ң қ қ қ деп атайды. лкен азу тістерді лшемдері біртіндеп бірден шке арай згереді. Ү ң ө ү қ ө Жо ар ы азу тістер ғ ғ. Олар т менгіден ірірек. Сауытты шайнау бетіні пішіні д гелек б рышы ромб т різді. «Н» ө ң ң өң ұ ә рпіне сас, т рт т мпешікке б лінген. Б л тістерді ш т бірі бар: Лингвалды д гелек ж не екі рт-тегіс. ә ұқ ө ө ө ұ ң ү ү өң ә ұ Мынаны ескеру керек, отанды стомотологиялы дебиеттерде кіші азу тістер мен лкен азу тістерді лингвалды қ қ ә ү ң т бірді та дай т бір деп атайды. детте лингвалды т мпешіктерді алды ы та дай ж не арт ы та дайлы деп ү ң ү Ә ө ңғ ң ә қ ң қ атайды. шінші лкен азу тістер згермелі, бас алар а ара анда кішірек. Ү ү ө қ ғ Бірінші жо ар ы лкен азу тіс. ғ ғ ү Сауытты пішіні б рышы д гелектеніп келген, тік б рышты призма а сайды. ң ұ өң ұ ғ ұқ Сауытты рт беті т рт б рышты зына бойлы ртты орталы ж лгесі бар. Б л бетті т менгі жигенінде екі биік ң ұ ө ұ ұ ұ ң қ ү ұ ң ө т мпешік шб рыш пішінімен: медиалды (параконус) ж не дисталды (метаконус). ө ү ұ ә Екінші жо ар ы азу тіс. ғ ғ Сауыт медио-дисталды ба ытта сы ыл ан. ртты беті бірінші молярдан аз ерекшелінеді. ғ ғ ғ Ұ қ Басым айырмашылы тісті шайнау бетінде, редукция процессімен байланысты лингвалды-дисталды (арт ы қ ң қ та дайлы ) ж не ртты дисталды т мпешіктерге байланысты. 30-40% жа дайда екінші моляр кездеседі, оны ң қ ә ұ қ ө ғ ң лингвалды дисталды т мпешігі т тасымен редуцирленген, ал лингвалды медиалдысы лкен ж не лингвалды ө ұ ү ә жылжы ан. Кейде (5-10%) ш т мпешікті молярды рт рлігімен сипатталатын компреционды формасы кездеседі. ғ ү ө ң ә ү Осы жа дайда ш т мпешік сауытты ртты медиалды б рышынан лингвалды дисталды б рышна баратын ғ ү ө ң ұ қ ұ ұ зына диагоналы бойынша орналасады. Кейде (5%) екі т мпешікті моляр кездеседі, оны ртты дисталды ж не ұ ө ң ұ қ ә арт ы та дайлы т мпешігі редуцирленген. Екі т мпешікті моляр жо ар ы премолярлы пішіні бойынша сас. қ ң қ ө ө ғ ғ ұқ Жо ар ы шінші моляр ғ ғ ү. Пішіні мен к лемі бойынша те згермелі тіс. Жайнау беткейінде ш т мпешікті екі ө ө ө ү ө ртты ж не бір лингвалды (та дайлы ) т мпешіктері бар кейде т рт т мпешікті болуы сирек екі т мпешікті т рі де ұ қ ә ң қ ө ө ү кездеседі. Тіс лшемдері кішірейіп б л кезде т мпешіктері алмайды. Егер бір т мпешік алса, тіс штифовидті деп ө ұ ө қ аталады. Сирек шінші лкен азу тісте косымша т мпешік дисталды бетінде дисталды-молярлы т мпешік, ү ү ө ө вестибулярлы бетінде паромолярлы т мпешіктер кездеседі. ө шінші лкен азу тісте ш немесе екі т бір болады. Со ы жа дайда ртты т бірлері бірігеді. ш т бірлерінде Ү ү ү ү ңғ ғ ұ қ ү Ү ү тере ж лгемен бірігуі м мкін. Штифовидты тісте жі ішке бір т бір бар. ң ү ү ң ү

Бірінші жо ар ы моляр, о : ғ ғ ң а-вестибулярлы беті; б-медиалды беті; в-лингвалды беті; г-вестибулярлы-лингвалды кескін; д-медио-дисталды кескін; е-шайнау беті; Екінші жо ар ы моляр, о : ғ ғ ң а-вестибулярлы беті; б-медиалды беті; в-лингвалды беті; г-вестибулярлы-лингвалды кескін; д-медио-дисталды кескін; е-шайнау беті;

Жоғарғы молярлар сипаттамасы • Сауыт негізінде ұрттың үштен бір бөлігінде томпақ-белдеу ( cirgulum) орналасқан, ол екі төмпешікті байланыстыралды. Ұрттық бетінде екі түбір бар: Медиалды, дисталды. Шайнау беті үлкен, пішіні ромбтәрізді. Онда төрт төмпешік: ұрт- медиалды (параконус), ұрт- дисталды (метаконус), лингвалды- дисталды немесе артқы таңдайлық (гипоконус) орналасқан. Ескерту керек, жоғарғы бірінші азу тістің алдынғы – таңдайлық төмпешіктің таңдайлық бетінде қосымша төмпешік- tuberculum anomale corabelli кездеседі, оның көмегімен бірінші жоғарғы молярдың жақсүйекке қатысты жағымен қатесіз идентифицирлеуге болады. Сауыттың медиалды және дисталды жиектерінің төмпешіктері жиектік қырмен байланысқан. Аталған төмпешіктер бір- бірімен жүлгемен ажыратылған. Бұл жүлге ұрт медиалды жүлгемен қысқа қисық жүлгемен сауыттың ортасында орналасқан, оны орталық шұңқыр деп атайды. • Ұрттық бет пен алдыңғы таңдайлық төмпешікте үш қырдан бар: орталық және екі бүйір медиалды және дисталды. Қырлар орталық шұңқырға бағытталған. Сауыттың лингвалды беті орташа жүлгемен екі жартыға бөлінген. Жүлге айқын бөлінген тіс мойыны тұсында таңдай түбірінің түбірлік ұзына бойлық жүлгесіне ауысады. • Жанасу беті ұрт пен лингвадды бетіне қарағанда пішіні үлкен. Жоғарғы бірінші азу тістің үш түбірі бар: таңдайлық немесе лингвалды және екі ұрт – алдыңғы (медиалды немесе мезиалды) және артқы дисталды. Барлық түбірлер кеңінен орналасқан, сондықтан олардың бірігуі мүмкін емес. Таңдайлық түбір артқа қарай ығысқан. Түбірлер бифуркация жағынан қарағанда бірінші жоғарғы азу тісте немесе түбір негізінде тік бұрышты әржақты үшбұрыш пішінді болады. Ұзын катеті таңдай және артқы ұрттық түбілер негізі арасында қысқа катеті ұрттық түбірдердің негізі арасындағы сызық, гипотенузасы ұрт алды және таңдай түбірлері арасындағы сызық. • Таңдайлық түбір ұрт лингвалды бағытқа негізделген. Алдыңғы ұрт түбірі ең кеңі, медио -дисталды бағытта. Артқы ұрттық түбір ең қысқа, ол кішкене жіңішкерген, онда ұзына бойлы жүлгелер болмайды. Жаңадан тістің қуысы кең және сауыт пішінін қайталайды. Ұрттық бетінде тіс сауытының биіктігі 6-8, 5 мм, тіс негізіндегі медио-дисталды размері 9-11 мм, ұрттық лингвалды 11-13 мм, түбір ұзындығы 13-16 мм.

Төменгі молярлар • Төменгі үлкен азу тістер. Төменгі азу тістердің сауыты текшетәрізді. Оның шайн a у бетінде төрт төмпешік орналасқан, бұл тістердің екі түбірі болады- медиалды және дисталды. • Бірінші төменгі үлкен азу тіс (сурет -20). Вестибулиярлы бетінде тіс сауыты түбіріне қарай тарыла бастайды. Оның үш қыраты балады. Олар кескіш жиегіне қарай айқындала түскен және сол жерде төмпешік болып аяқталады Шайнау бетінде бес төмпешік орналасқан. Шайнау бетінің ұрттық жағында ұрттық- медиалды (протокопид), ұрттық дисталды (гипокопид) және дисталды (мезокопид) төмпешіктер орналасады, олар екі жүлгемен бөлінген: вестибулярлы және вестибуло-дисталды. Сауыттың лингвалды бөлігінің шайнау бетінде екі төмпешік: лингвалды-медиалды (метокопид) және лингвалды – дисталды (эретокопид). Олар лингвалды жүлгемен бөлінген. • Медиалды түбір дисталдыдан қарағанда ұзынырақ, пішіні сынатәрізді, жиегінде қыры бар, олардың арасында жалпақ ойыс байқалады. Ұшы вестибулярлы ығысқан. Дисталды түбірі медиалдыдан жіңішке, оның ұшы төмен немесе алға бағытталған. Түбірдің бұл бағытын дисталды өзекте эндодонтикалық әдісте ескеру керек. • Бірінші төменгі үлкен азу тістің сауытының қуысы текшетәрізді, бес мүйізі бар. Медиалды түбірдің екі өзегі бар. Дисталды түбірде екі өзек сирек кездеседі. Тіс сауытының биіктігі 6-8 мм, сауыттың медио –дисталды өлшемі 10-13 мм, ұрт –лингвалды 9-12 мм, түбір ұзындығы 13-16 мм. • Екінші төменгі үлкен азу тіс (сурет 21). Сауыты текше пішінді. Ұрттық бетінде вертикалды жүлге, сауытты екі бөліп тұрады. Кейбір кезде қосымша төмпешік протоктомид кездеседі. • Екі түбір медиалды және дисталды параллель жүріп, олардың ұштары дисталды ығысқан. Лингвалды бетінде кейде төменгі медио-лингвалды томпақ кездеседі. Сауыт қуысы текше пішінді. Медиалды түбіре 2 өзек, дисталдыда біреу. Тіс сауытының биіктігі 6-8, 5 мм, медио –дисталды өлшемі 9-12 мм. Ұрт –лингвалды 8-11 мм, сауыт ұзындығы 9-12 мм. • Үшінші төменгі үлкен азу тіс немесе ақыл тіс. Пішіні мен көлемі бойынша өзгермелі. Алдынғы үлкен азу тістерден кішірек, жоғарғы ақыл тістен ірірек. Сауыттың шайнау бетінде 50% жағдайда төрт шайнау төмпешіктері, 40% -5, 10%- те үн немесе алтау. Түбірлері қысқа, дисталды ығысқан, кей жағдайда ығысады. Сауыт қуысы бұрыспішінді, шайнау бетінің орналасуымен байланысты мүйіздері болады. Медиалды түбірде екі түбірлік өзек ал дисталдыда біреу болады. Тіс сауытының биіктігі 5, 5мм- ден аспайды, медио- дисталды размері 6-11мм, ұрт –лингвалды 6-9мм, түбір ұзындығы 8-11мм.

Бірінші т менгі моляр, о : ө ң а-вестибулярлы беті; б-медиалды беті; в-лингвалды беті; г-вестибулярлы-лингвалды кескін; д-медио-дисталды кескін; е-шайнау беті; Екінші т менгі моляр, о : ө ң а-вестибулярлы беті; б-медиалды беті; в-лингвалды беті; г-вестибулярлы-лингвалды кескін; д-медио-дисталды кескін; е-шайнау беті;

1. Ортопедическая стоматология под. Ред. Копейкина Москва 2003г. 2. Аболмасов Н. Г. , Аболмасов Н. Н. , Бычков В. А. , А. Аль-Хаким — Ортопедическая стоматология Москва 2003г. 3. Гольдштейн Рональд — Эстетическая стоматология. Том 1 МЕДгиз 2005г. 4. В. Н. Копейкин «Руководство по ортопедической стоматологии» Москва. 1999. 5. И. К. Луцкая. Руководство по стоматологии. Ростов на Дону. 2002. 6. С. Л. Быков Гистология полости рта СПБ 2002г.