Презентация азаны радиосезімталдылыы

КІРІСПЕ Радиосе зімталды — қ жасушаларды , тіндерді , м шені ң ң ү ң немесе организмні иондайтын ңнемесе организмні иондайтынң с улелер серіне сезімталды ы ( ә ә ғ молекула шін радиоза ымда ыш термині олданылады). ү қ ғ қмолекула шін радиоза ымда ыш термині олданылады). ү қ ғ қ Радиосезімталды қ – а заны м шелеріні , оны тіндеріні ж не жасушаларыны ғ ң ү ң ң ң ә ң иондаушы с улеленуге сезімталды ы. ә ғ Келесі т рлерін ажыратамыз ү Т рлік радиосезімталды ү қ – белгілі биологиялы т рге тиесілігіне байланысты. Жасты қ ү қ радиосезімталды – т рді жасына байланысты, сірсе а заны м шелеріні суі ж не қ ү ң ә ғ ң ү ң ө ә ж йелеріні толысуы кезінде жо ары. ү ң ғ Генетикалы радиосезімталды қ қ – мутация санымен к рсетіледі, бір рпа та ы бір геном а ө ұ қ ғ ғ 1 рад м лшерімен индуцирленеді. ө Жеке радиосезімталды қ – т рді жеке аситтерімен байланысты. ү ң қ Жынысты радиосезімталды қ қ – т рді жынысына байланысты. ү ң Тіндік радиосезімталды қ – тінні рылысыны жеке асиеттеріне байланысты; аз ң құ ң қ толыс ан тіндер, соны ішінде ісік. қ ң

А ЗАНЫ Ғ Ң РАДИОСЕЗІМТАЛДЫ Ы Ж НЕ Ғ Ә РАДИОРЕЗИСТЕНТТІЛІГІ.

РАДИОСЕЗІМТАЛДЫҚ Табиғатта радиосезімталдық өте кең диапозонды, өте төмен радиосезімталдық бактерияларда байқалады. Осыдан бірнеше ондаған жыл бұрын Сахарада Франция атом бомбасының жарылғанында бүкіл тірі жәндіктер, жануарлар арасында қыршаян (скорпион) радиациямен әсерленбеген. Скорпиондар гамма – сәулелерінің жүз мың рентген күші бар орталықта аман – сау тіршілігін сақтап, өмір сүре берген. Ал адмға оның 700 рентген дозасы қатерлі. Неліктен скорпиондардың радиосезімталдығының жоғы туралы жаңалық құпия, ол зерттелетін мәселелердің бірі екеніне оқымыстылар көңіл бөлуде. Бұл мәселені зерттеп, шешу адамда радиацияның қауіпті әсерінен сақтау үшін көмектесетін жаңа заттар жасап шығаруға мүкіндік берер еді.

Ағзаның радиосезімталдығы табиғаттың негізінен екі жағдайына байланысты – сыртқы ортаның температурасы және табиғаттағы оттегінің концентрациясы. Мысалы, бақаның денесінде радионуклидтердің жинақталып көбеюі сыртқы температурасының жоғарылауына сай болады. өсімдіктер радионуклидтерді өздерінің жапырақтары және тамырлар жүйесі арқылы жинайды. Радиоактивтік заттардың ыдырауынан пайда болған заттарды топырақтан өсімдіктердің сіңііруі топырақтың қасиеттеріне – механикалық және минералдық құрамына, химиялық қасиетіне, гумус заттарының және т. б. байланысты. Бұл жөнінде жүргізілген тәжірибеде топырақтың үш түрі алынған, олардың бәрінде стронций – 90 мөлшері бірдей. Сазбалшық топыраққа қарағанда құмды, құнарлы, күл қосқан топырағында өскен сұлы дәнінде стрнций – 90 мөлшері 4 есе және қар топырақта өскен сұлымен салыстырғанда 36 есе көп болған.

• Жануарлар иондық сәулеленуді сезе ме және одан сақтана ала ма? – деген сұраққа оқымыстылар көп көңіл бөліп, зерттеулер жүргізген. Зертханалық тәжірибелерде сүтқоректілер иондық радиациясы бар заттың тұрған жерін анықтай алған. Тышқандарды арнайы камерада жұмыс істеп тұрған аппарттың шуы кезінді ұйықтатуға әдет етіп үйреткен. Рентген аппартының сәулелерін тышқандар жатқан жаққа қарай жібергенде бірнеше секунд ішінде олар ояна бастаған. Рентген аппаратының тышқандар жатқан жаққа жібермегенде, олар оянбаған. Көзі көрмейтін, соқыр жануарлар да осылайша әсерленген.

• Тышқандар қалыпты жағдайда қараңғы жерді ұнатады. Бірақ иондық сәулеленудің ағымына сезімтал болғандықтан, олар камераның қараңғы бөлімінен жарық бөлмесіне шығуға мәжбүр болады. • Балықтар аквариумның сәулеленбеген жағынан жүзіп кетіп, сәулеленген жағына барып қоректенуді таңдаған. Жасушалар құрамының арасында радиосезімталдығы үлкені ядролар. Ядролардың үлкен радиосезімталдық қасиеті сәулеленген жасушаның жарақаттануының (лучевое поражение) дамуында шешімді роль атқарады. • Қытай хомягінің 200 р сәулелендіру әсерінен кейін жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде ДНК молекуласының комплексінің бұзылғаны және дегидратацияға (су молекуласының бөлініп шығуы) түскені байқалған. ДНК құрылымының бұзылуынан басқа, ДНК молекуласынан цитоплазмаға информацияның берілуі (яғни құбылыстардың реттелуі) бұзылған, сонымен қатар жасуша ішіндегі құрылымдардың жасушаларының қызметі де бұзылған.

Радиорезистенттікті фоның

• Сонымен, әр түрге жататын тірі жәндіктер және жануарлар тіршілігінің жойылуы сәулелену мөлшерінің деңгейіне байланысты. Бактериялардың және қарапайым жәндіктердің иондық сәулелену әсеріне сезімталдығы төмен. Гүлдердің иондық сәулелену әсеріне сезімталдығы төмен. Саңырауқұлақтардың сәулеленуге сезімталдығы өте жоғары. Көпшілік жоғары өсімдіктердің иондық сәулелену әсеріне сезімталдығы жоғары. Сүтқоректілердің иондық сәулелену әсеріне сезімталдығы өте жоғары.

• Адамның тіршілік ету ортасының жағдайына байланысты сәулелену • Адамның өмір сүріп отырған жеріне, ішкен судың сапасына, тұрған үйінің құрылыс материалына сай сәулелену әр деңгейде болады. Теңіз беті деңгейіне сай жазық далада ағзаны қоршаған орта ғарыштың жоғары энергялы электрондардан, фотондардан, нейтрондардан тұрады. Таулы жердің 1500 м биіктігінде теңіз беті деңгейімен салыстырғанда сәулелену мөлшері жылына 160-240 миллиард. Өзеннің түбіндегі топырақ құрамына байланысты судың радиациялану деңгейі әр түрлі болады.

• Ауаның құрамында радон және торон мөлшері адамның өмір сүріп тұрған жеріне, жыл мерзіміне, геологиялық және метеорологиялық жағдайларына байланысты. Радон – 222 адамның денесінің құрамында болатын радий элементінің ыдырауының продуктысы. Ауасы шаң – тозаң қалаларда радон концнтрациясы ауылдық жерге қарағанда шамамен 3 есе жоғары. Радон және торон, олардың ыдырауынан пайда болатын продуктылары ашық кеңістік жерден салыстырғанда үйде жоғары. Үйдің ауасында радон және торон концентрациясының жоғары болуының себебі – топырақ. Топырақтың құрамындағы ауа подвалға жиналады, содан соң үйге өтеді. Олардың ең үлкен концнтрациясы қысқы айларда, топырақ пен ауаның арасында ауа алмасуы бұзылған кезде байқалады.

• Егер адамның өмірі 70 жасқа тең болса, оның өкпесінің дозасы 16 рентген (тек атмосфера ауасымен тыныс алған жағдайда) және “терең” жерде салынған бөлмеде ұзақ уақыт болғанда 150-160 рентген. Бұдан ауылдық жердегі тұрғындармен салыстырғанда қала тұрғындарының өкпесінің сәулелену дозасы анағұрлым жоғары. • Тұрғын үйлер және өндіріс үйлерінің қабырғасы сыртқы гаммарадиациядан сақтағанымен, үй қабырғаларының өзі гамма – сәулелену әсерінің бұлағы болып саналады. • Үлкен қалаларда сәулелену әсерінің деңгейі құрылыс материалдарда радиоактивтік элементтердің мөлшеріне байланысты деген ғылыми болжам бар. Бұл әсіресе үйлердің сыртын гранитпен қаптағанда, арықтардың жағалауын гранитпен әсемдегенде үйдің ауасындағы радиоактивтілік атмосфераға қарағанда 1-2 есе жоғары. Үйдің ауасын терезені, есікті ашып желдеткенде 20 минут ішіінде ауаның радиоактивтілігі 1, 5-3 есе төмендейді.

Радиоактивтік заттарды сімдіктерге серің ө ә Малина жас сімдігіне радиоактивтік зат енгізілгенде ол сімдікті саба ына, ө ө ң ғ б та ына, жапыра жола тарына к птеп жиналады. Радиоактивтік с улелену ұ ғ қ қ ө ә организмде заттарды жылжуын, орын алмастыруын, санын, к лемін аны тау а ң ө қ ғ м мкіндік жасайды. ү Радиация сімдіктер німін арттыруда ауыл шаруашылы ында ке олданылады. ө ө ғ ң қ Т ымдарды, картопты, жас жеміс а аштарын отыр ызарды алдында с улелену ұқ ғ ғ ң ә серін ткізеді. Радиация ар ылы жа а сорттарды шы ару а м мкіндік ә ө қ ң ғ ғ ү жасалынады, р т рлі зиянкестерді рту а, ты айт ыштарды егіс даласына ж не ә ү құ ғ ң қ ә т. б. салуды на ыз олайлы мерзімін аны тау а пайдаланады. ң ғ қ қ ғ ант ызылшасын себер алдында с улелену серінен ткізгенде оны німі 40% Қ қ ә ә ө ң ө седі ж не рамында ы ант 15-35% — ке дейін жо арылайды. ө ә құ ғ қ ғ

Парникте сетін редисті т ымын себер алдында с улелендіру н тижесінде оны німін 25%-ке ө ң ұқ ә ә ң ө арттыр ан /320-400 кг дейін/. С улеленген т ымдарда даму былысы жылдамдайды. Топыра а ғ ә ұқ құ ққ лсіз радиоактивтік затты сал анда нім жо арылайды. Егер с улеленуді лкен м лшері тірі ә ғ ө ғ ә ң ү ө организмге зиян болса, оны аз м лшері, керісінше, тіршілік жа дайын к шейтеді. Арнайы ң ө ғ ү жасал ан гамма – с улелену ралы ар ылы бір са атта бір тонна т ымды с улелендіруден ғ ә құ қ ғ ұқ ә ткізуге болады. Т ымды с улелендіру шін оны сортын, ыл алдылы ын ж не т. б. ө ұқ ә ү ң ғ ғ ә жа дайларды еске алады, я ни р организмге радиация м лшері оны жа дайына байланысты ғ ғ ә ө ң ғ арнайы т рде беріледі. ү Радиоактивтік заттар ар ылы топыра а сал ан ты айт ыштарды алай ж не анша к лемде қ ққ ғ ң қ ә қ ө сімдіктермен сі ірілетінін зерттеп біліп, сімдіктерді мірін зерттеп, агротехниканы д рыс ө ң ө ұ олдану м мкін. Мысалы, фосфор – 32 радиоактивті ж зім саба ыны т біне сал анда сімдікке қ ү ү ғ ң ү ғ ө тез сі еді, ал ерітінді т рінде сал анда баяу, аз сі еді. ң ү ғ ң

орытындыҚ Жыл ткен сайын адамдарды радииоактивті с улеленумен за ымдануы к бейе т суде. ө ң ә қ ө ү йткені жыл сайын атом электр станциялары салынып, олар іске осылып жатыр. Ө қ Сондай-а неше т рлі тездеткіштер сыналып, атом бомбалары жарылып жатады. Олардан қ ү аншама радиоактивті с улелер б лініп шы ып, адамзат баласына неше т рлі зиян қ ә ө ғ ү келтірді десе ізші. Сонды тан адамзат баласын радиациядан ор ау осы кезде кезек ң қ қ ғ к ттірмейтін зекті м селеге айналып отыр. ү ө ә Таби атта адамзат баласы, жан – жануарлар д ниесі, сімдіктер лемі таби и ғ ү ө ә ғ радиоактивтік с улеленуді сырт ы ж не ішкі серімен шектелініп т рады, я ни таби и ә ң қ ә ә ұ ғ ғ радиоактивтік фон деп аталатын жа дайда болады. Б л жер бетіндегі тіршілік мірді ғ ұ ө ң таби и ажеттілігі. Біра адамзат баласы зін таби и зат алмасу процестеріні ау ымынан ғ қ қ ө ғ ң қ шы арып, глобалды бірігей ызмет ететін ж йе ретіндегі биосферада зіні т ртібіндегі ғ қ ү ө ң ә шекті нормаларды б зуда. Осыларды белгілі бір ж йеге келтіру кезек к ттірмейтін ұ ү ү м селелерді біріне айналып отыр. ә ң

Пайдаланыл ан дебиеттерғ ә 1) Н. . Назарбаев «Бейбітшілік кіндігі» Астана, «Елорда» , 2001 Ә 2) «Радиация ж не мір» З. Ж. Ас арова, Алматы, 2000. ә ө қ 3) www. adamzat. kz 4. Ли Д. Е. Действие радиации на живые клетки. М. , 1963. 288 с. 5. Тимофеев-Ресовский Н. В. О принципах попадания и мишеней в радиобиологии // Первичные и начальные процессы биологического действия радиации. М. : Наука, 1972. С. 26-29. 6. Тимофеев-Ресовский Н. В. , Иванов В. И. , Корогодин В. И. Применение принципа попадания в радиобиологии. М. , 1968. 228 с. 7. Тимофеев-Ресовский Н. В. , Савич А. В. , Шальнов М. И. Введение в молекулярную радиобиологию. М. , 1981. 319 с.