Презентация алы

ЗКГУ им. М. Утемисова КР тарихы кафедрасы Такырыбы: Каңлы мемлекеті Орындаған : : 07104 гр. . Татмакова А. М. Тексерген: аға-оқытушы Жалекенова Г. Т.

Тарихы Б. з. б. II ғасырдың екінші жартысындағы «Халықтардың ұлы қоныс аударуы» деп аталмыш кеткен тарихи оқиғалардың нәтижесіңде Орталық Азияда жаңа мемлекеттік бірлестіктер, соның ішінде Үйсін, Янцай, Қаңлы мемлекеттері қалыптасады. Соңғысы Қазақстан тарихында елеулі рөл атқарды.

• Тарихнаманы ау ымды бол анына арамастан, ң қ ғ қ а лыларды зерттелуі лі де ана аттандырмайды. қ ң ң ә қ ғ Б ан жазбаша деректемелерді мейлінше шектеулілігі ұғ ң себеп болды, оны стіне деректер здік-созды ж не ң ү ү қ ә арама- айшы, м ны езі м селені ркелкі т сіндірілуін қ қ ұ ң ә ү ту ызады. Мемлекетті аума ы ланбайта жерді: ғ ң ғ ұ қ Ташкент жазирасы мен Сырдария, Жа адария, ң уандария алабыны ежелгі арналарын ж не Жетісуды Қ ң ә ң онт стік-батыс б лігін оса О т стік аза станды алып ү ө қ ң ү Қ қ жатты. Е діретті кезінде о ан Сусе, Фумо, Юйни, Цзи, ң құ ғ Юйцзянь сия ты бес «ша ын иелік» , сондай- а Янцай қ ғ қ ба ынды. Алайда оларды орналасуы даулы болып ғ ң алып отыр. Айтыл ан айма та археологтар сол қ ғ қ уа ытта ы негізгі ш м дениетті — а лы м дениетіне қ ғ ү ә қ ң ә баланатын ауыншы, Отырар- аратау, Жетіасар Қ Қ м дениетін атап к рсетеді. Осы м дениеттерді 70— ә ө ә 80-жылдары белсенді т рде ерістетілген зерттеу а лы ү қ ң т р ындарыны материалды м дениетіні сипаты, ұ ғ ң қ ә ң шаруашылы ы, оленері туралы деректерді ед уір ғ қ ә толы тыра т седі. қ ү

• ытайды тарихи хроникалары Қ ң қ деректеріні ерекшеліктері мынадай: ң тек солар а ана арап б л ғ ғ қ ұ мемлекетті пайда бол ан уа ытын, ң ғ қ оны на ты шекарасын, астанасы ң қ Битянь аласыны айда екенін, қ ң қ т уелді бес иелікті алай ә ң қ орналас аны ж не бас а да к птеген қ ң ә қ ө н рселерді ай ын аны тау м мкін ә қ қ ү емес.

Орналасу м селелері. а лы мемлекеті мен оны ә Қ ң ң иеліктеріні орналасу м селелеріні тарихы И. ң ә ң Бичуриннен басталады, ол оны орналас ан жерін ң қ Сырдария зеніні солт стік жа ында ы далалар деп ө ң ү ғ ғ белгілеген. «Шицзи» м тініне «Давань туралы ә хикаяда» берген т сініктемесінде ол «Кангюй иелігі ү азір аза ты лы ж зі мен Орта ж зі кешіп ж рген қ қ қ ң Ұ ү ү ү Сырдарияны солт стік жа ындагы далаларды алып ң ү ғ жатыр» деп атап ткен. «Шицзиде» а лыны ө қ ң ң орналасуы туралы былай делінген: « а лы. Даваннын Қ ң солт стік-батысында шамамен алганда 2000 ли ү жерде жатыр. Б л — детте 20 000 скері бар ұ ә ә юечжиліктерге сайтын к шпелі иелік. Кангюй ұқ ө Даваньмен шектес ж не к шіні аз болуына арай ә ү ң қ о т стікте юечжилерді билігін, шы ысында ң ү ң ғ ндарды билігін таниды» . ғұ ң

лкен Хань улетіні келесі хроникасы «Цянь Ханьшуды » Ү ә ң ң «жерге орналасуды суреттеу» деген тарауында а лы а қ ң ғ арнал ан б лім бар, онда с збе-с з келтіргенде былай ғ ө ө ө делінген: » а лы билеушісі Лоюень елінде, Уананнан 12 300 Қ ң ли жердегі Битянь аласын мекендейді. Ол наместникке қ т уелді емес. міршіні жазда болатын жеріне Лоюеннен жеті ә Ә ң к нде жетуге болады. Хал ы 120000 отбасынан, 600 000 ү қ адамнан т рады; скер саны 120 000 адам. дет- рпы лкен ұ ә Ә ғұ ү юечжимен бірдей. а лы шы ыс жа ында ндар а Қ ң ғ ғ ғұ ғ ба ынады. . . » 6. Осы асырды ортасына арай оларды ғ ғ ң қ ң орналасу м селелері ж нінде негізінен екі к з арас: 1. ә ө ө қ а лылар Ташкент жазирасынан Хорезмге дейінгі ос зен Қ ң қ ө арасында ы ке -байта жерді алып жатты; 2. а лы иелігі ғ ң қ Қ ң Сырдария зеніні са асынан Ташкентке дейінгі ал апта ө ң ғ қ шо ырлан ан, ал байыр ы жерлері Сарысу зенінін орта ғ ғ ғ ө а ысынан сол зен мен Шу зенінде, лытау а дейін ғ ө ө Ұ ғ орналас ан деген к з арастар алыптасты. қ ө қ қ

Археологиялық ескеткіштері Қоңыртөбедегі қаңлы обасынан табылған сасанилік бедерлі асыл тастар (б. з. IV—V ғғ. ): 1 — сердолик, 2-4 — халцедон. Бір кездерде қаңлылар мекендеген аудандардан археологтар қоныстар мен қорымдар тапты. Бұл ескерткіштер Қауыншы, Отырар-Қаратау, Жетіасар археологиялық мәдениеттеріне жатқызылды.   Біріншісі — Ташкент жазирасына, екіншісі — Сырдарияның орта ағысындағы Қаратау беткейлерінен Таласқа дейінгі аудандарға, үшіншісі — Қуандария мен Жаңадария аңғарына таралған. Қаңлы дәуіріндегі Орталық Азия аймақтарына салыстырмалы сипаттама берген кезде Сырдарияның сағасынан Ферғанаға дейінгі біртұтас мәдени-шаруашылық өңір айқындалады. Ол өңірге отырықшы егіншілік-малшылық экономика, іргелі архитектурасы мен қорғаныс кұбылыстары, қоныстанудың жетекші үлгісі ретіндегі аздап бекініс жасалған қоныстар, қолөнердің нашар дамуы, ақша айналысының шектеулілігі және басқа да белгілер тән болған 25. Шардараға жақын жердегі Актөбе қонысы қауыншы мәдениетінің, ең жақсы зерттелген ескерткіші болып табылады. Ол Сырдарияның сол жақ жағалауына орналасқан. Қала орны үш жағынан дуалмен, ал Сырдария жағынан қазылған ормен қоршалған. Қала орнынын орталығында орналасқан биіктігі 20 метрге жуық дөңгелек төбе (шоқы, оба) ерекше көрінеді. Төбе аумағында және Ақтөбе 2-нің басқа бөліктерінде қазба жұмыстары жүргізілді.

азбаларды біреуінен Сарай йі толы аршылды. Ол тікб рышты, к лемі Қ ң ү қ ұ ө 28x 18, 5 м болып шы ты. Сарай шаршылап орналас ан бес жайдан, кіру қ қ кешені мен рылысты батыстан шы ыс а арай орап тетін екі д лізден құ ғ қ қ ө ә т р ан. Оны орталы ында шаршы зал (3, 6x 3, 6 м) бар, ол бас а жайларды ұ ғ ң ғ қ ң б рімен ар а ар ылы тетін жолдармен байланыс ан. Бір кездерде оны ә қ қ ө қ ң т бесі жалпа етіп жабыл ан. Зал абыр аларыны биіктігі азіргі кезде 6 ө қ ғ ң қ метрге жетеді. Зал еденіні ортасында ды бар. й солт стік-батыс ң құ қ Ү ү б рышына салын ан, м ржасыз камин лгісіндегі оша пен жылытыл ан. ұ ғ ұ ү қ ғ Залды айналасына орналас ан жайлар д галана иіліп, ал оларды біреуі ң қ ө ң к мбездеп жабыл ан, б л к мбез Орта Азия мен аза станда ы ертедегі ү ғ ұ ү Қ қ ғ лгімен жабыл ан мбездерді бірі болып табылады. Болмелерді бірінде ү ғ құ ң ң баспалда бар, онымен к теріліп йді шатырына шы ады. Сарайда ы б кіл қ ө ү ң ғ ғ ү рылысы — абыр алар, тіреулер, ар а жолдары тікб рышты зынша ж не құ қ ғ қ ұ ұ ә т рт б рышты шаршылы шикі кірпіштерден алан ан. азба ж мыстарын ө ұ қ ғ Қ ұ ж ргізген кезде керамиканы бай жиынты ы: к зелер, сапты ая тар, табалар, ү ң ғ ө қ м андар, ш мекті мыралар жиналды, олар бізді асырымызды I құ ғ ү құ ң ғ ң жартысында ы ескерткіштерді материалдарына сас келеді. Керамикалы ғ ң ұқ қ б йымдардан бас а ршы бастар, жебелерді ш ыры бар ылы ұ қ ң ү қ ұңғ штары, алтын сыр а, бір ж зді пыша тар, с йек ршы тар, ола са ина, ұ ғ ү қ ү ұ қ қ қ ызыл шыныдан к з салын ан алтын апсырма табылды, олар бізді қ ө ғ қ ң заманымызда ы I — IV асырлар а жатады. ғ ғ ғ

Қауыншы мәдениеті Қауыншы және Отырар-Қаратау мәдениеті деп археологтар атайтын үлкен ескерткіштері сақталған. Жерлеу. Қаңлылар заманының қоныстары қасында үлкен зираттар орналасқан. Оларда түрлі аймақтарда әр түрлі жерлеу кұрылыстары тараған. Қаңлылар тән ең сипаттысы үңгіп (екі түрлі), лақат жасап және жай шұңқырларға жерлеп, үстіне оба үю, сағана салу болып табылады. Қауыншы мәдениеті таралған төңірде Шәушіқүм, Жамантоғай, Төре- байтұмсық қорымдары зерттелді 27. Сол кездегі отырар-каратау, жетіасар мәдениетгеріне жататын басқа зиратгардағы сияқты, өліктер киімімен, жеке пайдаланатын заттарымен қоса жерленген. Кабірлерге тамақ салып, су құйылған керамика ыдыстар бірге салынған. Еркектердің қабірлерінен қару- жарақтар (семсерлер, қанжарлар, жебелердің ұштары, садақтардың сүйектен жасалған бастырмалары), әйелдердің қабірлерінен көбінесе әшекей заттары: моншақтар, айналар, сырғалар, киімге тігілген қалақдылар табылды28. Жерлеу жарақтарынан алынған материалдарға салыстыра отырып жасалған талдау қабірдің мерзімін біздің заманымыздағы I мыңжылдықтың бірінші жартысы деп белгілеуге негіз береді. Отырар алқабы мен оған жақын аудандарда Көк-Мардан, Қыркескен, Мардан қорымдары зерттелді. Мұнда да жерлеу құрылыстарының алуан түрлі екені аңғарылды. Марданкүйік (Қоңыртөбе) қаласының орны маңындағы қорымды зерттеген кезде аса күнды материал алынды. Қаланың өзі біздің заманымыздағы I мыңжылдықтың бірінші жартысында пайда болған 29. Оның шығыс жағында көлемді зират орналасқан.

Т бесі тапталып, опырылып кал ан сопа ша т беге азу ж мыстары ө ғ қ ө қ ұ ж ргізілді. Оны биіктігі 2, 5 метрге жетеді, к лемі 35x 45 м. Онда ү ң ө т бені т бесінен 0, 4 метрден 1, 5 метрге дейінгі терендікте жат ан ө ң ө қ абірлер бар екені аны талды. Негізінен лік тікб рышты етіп қ қ ө ұ азыл ан абір ш н ырларына жерленген. Ш н ырды т менгі қ ғ қ ұ қ ң ө жа ына шикі кірпіш алан ан, са аналар да шикі кірпішпен жабыл ан. ғ қ ғ ғ ғ Ж зге тарта абір тазартылды. Оларды ішінде 12 жа дайда ү қ ң ғ керамика ыдыстар а жерлеу аны галды. Негізінен, б лар — ғ қ ұ балалар, жас спірімдер. Ал ересектер абір ш ырыны т біне, ө қ ұңқ ң ү киімімен, жеке керек- жарак заттарымен (с ндік заттар, кару) осып ә қ жерленіп, керамика ыдыстар а ( мыралар а, саптыая тар а) тама ғ құ ғ қ салып, су йып ой ан. Жерлеу рпы мен оса салын ан құ қ ғ ғұ қ ғ рал-саймандар а жасал ан талдау о ырт бе орымыны құ ғ ғ Қ ң ө қ ң аршыл ан абірлеріні негізгі б лігін отыры шы а лы тайпалары ғ қ ң ө қ қ ң м дениетіні со ы кезе іне жаткызу а ж не оны мерзімін бізді ә ң ңғ ң ғ ә ң ң заманымызда ы III—V асырлар деп белгілеуге м мкіндік береді. ғ ғ ү

Жетіасардагы әрбір қала орнының төңірегінде мыңдаған жерлеу құрылыстары бар қорымдар орналасқан. Олар негізгі екі түрге: оба астына жерге көму және сағаналарға жатады. Олардың көпшілік бөлігі — оба астындағы жерден қазылған шұнқырлар. Обаның айналасьшан кішкене ор қазылғаны аңғарылады. Қабір шұнқырлары әдетте солтүстіктен оңтүстік бағытына ұзынынан бағдарланған. Өлген адамның мәйіті қамыстан тоқылған төсенішке ұзынынан жатқызылып оралып, шұңқырдың түбіне немесе лақатқа салынған. Қасына 2-3 керамика ыдыс қойылған. Еркектердің қабірінен әдетте пышақтар, семсерлер, сүйектен жасалған бастырмалары бар күрделі садақтар мен жебелер шықты. Әйелдердің қабірлерінде қола айналар, кабыршақтар, сырғалар, моншақтар, білезіктер жиі кездеседі. Жетіасардағы қабірлердің екінші тобы кірпіш сағаналар болып табылады. Жерлеу камерасына көлбеу дәліз-дромос апарады, ол да күмбез тәрізді етіп жабылған. Тікбұрышты камераның(орта есеппен 3, 5x 2 м) ішінде екі-үш қабырғаны бойлай жататын сәкілер салынған. Өлікті шиге немесе киізге орап, сәкіге қойған. Айналасына оған керекті заттар, тамақ салып, су құйған керамика ыдыс қойылған. Жер бетіндегі сағаналардың түрлері де жер астындағы сияқты, бірақ олар күйдірілген кесектен қаланған аласа цоколь-стилобаттарга тұрғызылып, олар да оба үйіліп жабылса керек. Қабірлерден табылған материалдарға талдау жасау жерден қазылған қабір- лер Жетіасар мәдениетінің бүкіл бойында болған, ал сағаналардың пайда болуы неғұрлым соңғы кезеңге — біздің заманымыздагы II — IV ғасырларға жатады деген қорытындыга келуге негіз береді.

Б л орайда жерден азыл ан абірлер мен са аналар а ұ қ ғ ғ жерленгендер арасында андай да болсын қ этникалы -м дени, антропологиялы елеулі қ ә қ айырмашылы тар бай алмайды. [1] қ қ Б ларды біріншісі Ташкент аума ында, екіншісі Сырды ұ ң ғ ң орта а ысысы мен аратаудан Талас а дейінгі аралы та. ғ Қ қ қ ауыншы м дениетіне жататын А т бе мекені к бірек Қ ә қ ө ө зерттелді. Табыл ан ескерткіш — сарай крест т різді ғ ә салын ан бес йден, екі д лізден т рады. ғ ү ә ұ Отырар- аратау м дениетіне жататын ескерткіш Отырар Қ ә ірі. азыл ан йлер бір б лмелі, екінші б лме ойма өң Қ ғ ү ө ө қ бол ан. Ортада тікб рышты жер оша жасал ан. ғ ұ қ ғ

Шаруашылығы, кәсібі Керамика ыдыстар, құмыралар, табалар табылған. Қаңлылар темірді балқытып орақ, пышақ, жебе ұштарын жасаған. Егін шаруашылығы, мал өсіру, аң аулаумен айналысқан

Сауда — Біздің заманымыздағы II — V ғасырлардағы қаңлылардың шаруашы- лығьшың сипаты туралы жинақталған деректер тұрғындарды барлық қажетті өнімдермен, шикізатпен және қолөнер бұйымдарымен өзін-өзі толық қамтамасыз еткен деп қорытынды жасауға қазірдің өзінде мүмкіндік береді. Ең дамыған аймақтарда ертедегі қалалы орталықтар қалыптасып, колөнер мен сауда орталықтарына айналады. Ішкі базардың дамуын сол кезенде жергілікті теңгелердің тұрақты соғып шығарыла бастауы дәлелдейді. Қазіргі уақытга мамандарға салмағы әр түрлі, иконографиялық дәстүрі тұрақты 1300-ден астам мыс теңгелер мәлім. Негізгі үлгісі — билеушінің портреті қырынан бейнеленген. Иконографиялық нұсқалардьщ өзі де әр түрлі сериялы, бірак оларды таңбалардың бір үлгіде бейнеленуі мен теңгенің сырт жағындағы ертедегі бейнелер біріктіреді 36. Мұндай теңгелер табылған негізгі аймақ — Ташкент алқабы. Қаңлы кейіннен енген қаңлылар Юни деген шағын иелігі осында орналасқан. Біздің заманымыздағы III ғасырда қаңлылардың бөлшектенуі салдарынан бұл иелік дербес Шаш иелігі ретінде мәлім. Жоғарыда суреттелген үлгідегі теңгелердің мерзімі дәстүр бойынша біздің заманымыздағы III — IV ғасырлар деп белгіленеді. Алайда қаңлылардың теңгенің неғұрлым ертеректе қолданылғанына дәлелдер бар. В. М. Массон Грек-Бактрия билеушісі Эвкра- тидтің кейіннен қаңлылар теңгелерінің соғылуына ұқсас таңба соғылған күміс теңгесін атап өткен.

Б л те гені мерзімі б. з. б. II асыр деп белгіленеді ж не Сырдария ұ ң ң ғ ә айма ы м дениеттеріні а лы тобына жат ызылады37. Ташкент ғ ә ң қ те гелеріндегі та балар сия ты та ба бізді заманымызда ы I ң ң қ ң ң ғ асырдан бастап Хорезм те гелерінде кімге тиесілі екендігіні негізгі ғ ң ң белгісі ретінде орны тырылады38. Осы деректер негізінде мамандар қ Хорезм мен Шаш билеушілеріні а лы алыптасып, ол г лденген ң қ ү кезенде ана орны уы м мкін бол ан туысты байланыстары туралы ғ ғ ү ғ қ м селе ойып отыр39. Сонымен бір мезгілде дерлік а лы аума ында ә қ қ ң ғ ытай те гелері — У- шу пайда болады. Олар, атап айт анда, Отырар қ ң қ ал абында ы Мардан орымынын абірлерінен табылды40 ж не қ ғ қ қ ә алыс жерлермен сауда байланыстары жасал анын д лелдейді. Б л ғ ә ұ те гелер Орта Азия а Шы ыс Т ркістан ар ылы келген. Ферганада ы ң ғ ғ ү қ ғ гіп азып жерлеген абірлерден олар ед уір к п табылды41. үң қ қ ә ө Оларды мерзімі б. з. б. II асырдан басталады деп белгіленеді. ң ғ абірлерден те гелерді табылуы, с з жо , тауар-а ша Қ ң ң ө қ қ атынастарыны дамы анын д лелдейді. Со ы кезенде а лылар а қ ң ғ ә ңғ қ ң ғ ушандар мен сасанилерді к міс, мыс те гелері келеді. Талас қ ң ү ң а арында ы Шо — а а-1 орымынан осындай екі те ге табылды. ңғ ғ ң Қ ңқ қ ң Оларды біреуі — сасанилік Хормизд патшаны атынан со ыл ан ң ң ғ ғ к міс те ге де, екіншісі — Кушан билеушісі Васудеваны мыс те гесі. ү ң ң ң

Қолөнер — Қаңлылардің қалалары мен қоныстары жергілікті базарларды не қажеттінің бәрімен қамтамасыз ететін қолөнер орталықтарына айналады. Қоныстар мен қорымдарды қазғанда керамика мейлінше көп табылды. Зерттеушілер шаруашылықта түрлі қажеттерді камтамасыз ететін ыдыстардың ондаған түрін атайды. Металл ыдыспен бірге, керамика ыдыс тамақ дайындау үшін пайдаланылған. Сұйықгы тасу және сақтау үшін тұтқалы құмыралар тұтынылған. Азық-түлік жерге қазып орнатылған үлкен ыдыстар — көзелерде сақталған. Ақырында, әсемдеп жасалған ас ішетін сапты- аяқтар, құмыралар, кеселер де болды. Әдетгегі бұйымдар ішінде зор көркемдік талғаммен істелгендері кездеседі. Мысалы, тұтқасы жануар мүсіні түрінде жасалған қакпақ сондай бұйым. Ол жануардың тұмсығы дөңес, құлақтары тік әрі шұнақ сауыры шөпкөректілерге тән, қысқа құйрығы жоғары қайырылған. Тегі, мүсінде киік бейнеленген болса керек. Бұл кезде керамика дайындау ісіңце қыш үршықшасы әлі таралмаған. Ыдыстар айналып тұратын тұғырда таспалау әдісімен жапсырып жасалған. Безендіру және сапасын жақсарту үшін антобтық қаптама, жылтырату, ойып өрнектеу қолданылған. Күйдіру көбінесе қыш күйдіретін пештерде жүзеге асырылды. Жалпы алғанда, зерттеушілер Сырдариядағы керамика өндірісінің әдеттен тыс қарапайымдылығын, дәстүрлілігін үнемі атап көрсетеді. Қаңлылар заманындағы қорымдар мен қоныстардан алуан түрлі металл бұйымдардың табылуы жергілікті жерде металлургия қолөнерінің дамығанын көрсетеді. Қаңлы үшін металлургия өндірісінің жетекші орталықтары Шаш — Илақ аймағындағы қоныстар мен қалалар болды.

На сол кезде осында, тауларда, жергілікті кен негізінде темір қ ж не полиметалл ндіру, алтын мен к міс ндеу дамиды. Алды ы ә ө ү ө ңғ алалы ірі металлургия орталы тарыны бірі ира ан ла та қ қ қ ң қ ғ Құ қ аласыны орнында ы ала бол ан. Оны к лемі 50 гектарга қ ң ғ қ ғ ң ө жеткен, метал-лургия ндірісіні іздері ай ын са тал ан 33. детте ө ң қ қ ғ Ә рамы бай кеніштерден кен алынды. Олар опырылып, ашы құ қ ірлеу мен аралас топыра ты деу жолымен ндірілді, б л кенді өң қ өң ө ұ аз бергенімен, о ан шы ын да аз ж мсалатын еді. Ке ді бал ыту, ғ ғ ұ ң қ байьтту, тегінде, кеніштерге жа ын жерде ж ргізілсе керек. қ ү Д гелек пештер де, т рт б рышты пештерде пайдаланыл ан 34. өң ө ұ ғ Металл б йымдарды рамы мен шеберханаларды ұ ң құ ң алды тарды ме- таллургияны т рлі салалары — темір қ қ ң ү сталы ы, ола ю, зергерлік істі дамы аны д лдейді. ұ ғ қ құ ң ғ ң ә Шеберханаларды німіне ор аныс ж не шабуыл жасау ң ө қ ғ ә арулары, ат бзелдеріні болшектері, ауыл шаруашылы қ ә ң қ к ралдары, темірден со ыл ан б йымдар кірген. а лыларды ұ ғ ғ ұ Қ ң ң абірлерінен детте анжарлар, семсерлер, пыша тар, жебелерді қ ә қ қ ң штары, сауыт таба шалары табылды. Темір та алар, шегелер, ү қ ғ ілмектер, апсырмалар, т сті металдан істелген б йымдар — қ ү ұ сыр алар, ал алар, білезіктер, айылбастар, инелер, біздер ғ қ шырасады. [1] ұ

Шаруашылығы — Қаңлы мемлекеті алып жатқан жер табиғи-климаттық және ландшафтық-географиялық көрсеткіштері жөнінен мейлінше алуан түрлі болған. Мұнда тау аңғарларындагы құнарлы тау беткейлері, өзендердің анғарлары, кең-байтақ дала кеңістіктері, шөлейттер мен шөлдер де бар еді. Нақты шағын аймақтардың әрқайсысындағы тұрғындардың шаруашылық қызметінің негізгі бағытын да географиялық орта анықтады. Оның үстіне түрлі аудандар адамның игеру дәрежесімен, шаруашылық қызметке тартылуымен, шаруашылықтың белгілі бір түрінің даму дәрежесімен ерекшеленді. Хорезмде, Арал өңірінде, Зеравшан аңғарында, Ташкент алқабында ертедегі және алдыңғы антик дәуірінде отырықшылық дамып, ежелгі қоныстар мен қалалар қалыптасқан. Көшпелі (жартылай көшпелі) мал шаруашылығы мен суармалы егіншілікпен айналысқан тұрғындар мемлекеттік құрылым шеңберінде жарасымды біріктірілді. Бұл орайда сол шаруашылық бағыттарының өкілдері этникалық жағынан туыс еді, олардың мәдени тамырлары бір болатын. Бұл қоныстар тұрғындарының шаруашылық қызметі қарапайым суландыру негізіндегі егіншілік болды. Бірақ біздің заманымыздағы алғашқы ғасырлардың өзінде-ақ, мысалы, Шыршық өзенінің оң жағалауында ірі Зах каналы (20 шақырым) қазылды, ал сол жағалауында Ханарық каналы тартылды. Жетіасар алқабында тұракты емес, тасыған өзендерді, су жайылған тоғандарды, көп еңбек жұмсау керек етілмейтін шағын суландыру жүйелерін пайдаланып, көлдете жайып суару түрі басым болды31. Көк-Мардан алқабындағы суландыру жүйесін қосымша зерттеу Арыстың ескі арналарында топырақ үйіп бөгелген тоғандар мен бөгет салынған тармақтары суландыру үшін пайдаланылғанын көрсетті, олардан егістіктер мен бақшаларға су ағатын арықтар тартылған. Жергілікті жерді зерттегенде және ескерткіштер мен олардың төңіректерінің аэрофото суреттерін ажыратқыш қарағанда арықтардың іздері, плотиналар мен бөгеттердің қалдықтары аңғарылды. Қаңлылардың қазылған қоныстары мен ертедегі қала орталықтарының бәрінен дәнді дақылдардың (арпа, тары, бидай) қалдыктары, бақша дақылдары (қауын, қарбыз) мен жемістердің (алма, жүзім, өрік және басқалары) дән- сүйектері табылды.

Т р ын йлер жанында ы зат са тайтын жайлардан ор са тау а арнал ан ұ ғ ү ғ қ қ қ ғ ғ лкен ыш к зелер мен ыдыстар табылды, еденнен ра-ш н ырлар ү қ ө ұ ү қ азьш ан. М дени абатта, т р ын йлерді ира ан ж ртында қ ғ ә қ ұ ғ ү ң қ ғ ұ д н ккіштер, тас диірмендер мен келілер к п. Т р ын йлер жанында ә ү ө ұ ғ ү малды оршауда стау а арнал аны орындар кездеседі. Малды қ ұ ғ ғ қ ң негізгі б лігі, оныстан тыс жерде, жымдык табында сталса керек. ө қ ұ ұ [[ а лы]ларды оныстарын аз ан кезде й жануарларыны с йектері к п Қ ң ң қ қ ғ ү ң ү ө кездеседі. Оларды ішінде е к бі ойды , сиырды , ешкіні , жыл ыны ң ң ө қ ң ң ң қ ң с йектері. Палео- зоологтар елік, таутеке, ар ар, киік, марал, абан сия ты ү қ қ қ жабайы жануар- ларды с йектерін де б ліп к рсетеді. Бас асын былай ң ү ө ө қ ой анда, м йіздерден р т рлі б йымдар жасал ан. йрек, аз, бір азан қ ғ ү ә ү ұ ғ Ү қ қ сия ты суда ж зетін стар аулан ан. Балы аулау дамы ан, оны балы қ ү құ ғ қ с йектері мен абырша тарынын табьшуы д лелдейді. Балы ты с гімен ү қ қ ә қ үң т йреп, бас а да р т рлі ралдармен аула ан. Тегінде, мемлекетті ү қ ә ү құ ғ ң билеуші та даулы адамдары, кейініректе Орталы Азия тарихында ң қ бол анындай, здеріні ерте заманда ы ата-бабаларыны к шпелі т рмыс ғ ө ң ғ ң ө ұ д ст рін, идеологиясын, тарихи а ыздарын са тап алса керек. Осы ан ә ү ң қ қ ғ байланысты ытай хроникаларыны а лы билеушілерінін жаз ы ж не Қ ң қ ң ғ ә кыс ы ордаларыны р жерде орналас анын, оларды бір-бірінен 900 ли қ ң ә қ ң ашы ты та жат анын хабарлайтынды ын еске сала кетейік. аза стан қ қ ғ Қ қ аума ында ы к шпелі мал шаруашылы ына те ертеден бастап, азіргі ғ ғ ө қ кезге дейін жайылымдарды маусымдар бойынша б лінуі т н екенін ж не ң ө ә ә к шіп- ону жолдарыны меридиан бойынша болатынын ескере келіп, ө қ ң а лы ыс ы астанасы Сырдария бойында ы айма та болса, жаз ы қ ң қ қ ғ жайылымы мен билеушіні ордасы алыста жат ан Орталы аза стан ң қ қ Қ қ далаларында болуы м мкін деп жорамалдау бден орынды болады32. ү ә