Презентация 1803 55m 1

біл айырӘ қ ( біл айыр М амбет ази ба адур Ә қ ұқ Ғ һ хан ) ( 1693 — 12. 08. 1748) — хан, олбасшы, қ 1718 — 1748 жж. билік р ан құ ғ Кіші ж зү ханы. Со ыстарда ғ батырлы ымен, айлакерлігімен, ай ас-шай астарды ғ қ қ йымдастыра білуімен да ы шы ып, м рагерлік ұ ңқ ғ ұ жолмен емес, з беделімен Кіші ж зді ханы болды. ө ү ң [1] біл айыр хан 1693 жылы Т ркістан аласында Ә қ ү қ ту ан. Ол — з Ж нібекті бесінші рпа ы. Шы ыс ғ Ә ә ң ұ ғ ңғ ханнан бастап тарататын болса ол хан улетіні он ә ң сегізінші рпа ы. з Ж нібектен то ыз л тарайды, ұ ғ Ә ә ғ ұ соларды бірі — секе с лтан одан Б лекей ноян, ң Ө ұ ө одан Ырыс с лтан, одан Хожа с лтан, одан ұ ұ Абдолла с лтан ту ан, біл айыр осы Абдолла ұ ғ Ә қ с лтанны баласы. ұ ң [2] 1710 жылы ара мда ы Қ құ ғ халы жиынында жас қ біл айыр Ә қ Кіші ж зү скеріні олбасшысы ж не хан ә ң қ ә болып сайланды, ал т мен басы болып ата ты ү қ Б генбай батыр ө та айындалды. ғ

18 асыр аза хал ы шін ел басына к н ту ан кезе болды, жо арлар ғ қ қ қ ү ү ғ ң ңғ тарапынан болатын шабуылдар халы ты к п к йзеліске шыратты. қ ө ү ұ біл айыр б л с рапыл со ыста жанкештілік танытты. Ол бабаларыны Ә қ ұ ұ ғ ң иелігінде бол ан ғ Сайрам , Т ркістанү ж не ә Ташкент алаларын ор ау қ қ ғ жолында ерен ерлігімен к зге т сті. Б л алалар ө ү ұ қ жо арлардыңғ ң оршауында ал ан кезде, те емес рыста анасы мен йелі т т ын а қ қ ғ ң ұ ә ұ қ ғ т скен со , біл айыр хан шегінуге м жб р болды. ү ң Ә қ ә ү 1718 жылы Аяк здеө біл айыр мен Ә қ айыпҚ 30 мы ды скері жо арлармен анды шай ас ң қ ә ңғ қ қ ж ргізді. ү біл айыр жастайынан батылды ымен танылып, дарынды скербасы Ә қ ғ ә ж не білгір саясаткер болды. ә 1726 жылы ш ж зді аза тары бас ос ан ү ү ң қ қ рылтайда билер мен батырлар бірауыздан біл айырды құ Ә қ аза ханды ыҚ қ ғ скеріні бас олбасшысы етіп сайлады. Ал, біл айырды ханды ә ң қ Ә қ ң қ д режеге алай жеткендігін ә қ 1736 жылы оны Ордасына келген а ылшын ң ғ суретшісі Джон Кэстль былайша т йіндейді: ү Ол зор т л алы, сымбатты, ұ ғ аппа ж зі ызыл шырайлы, т сі сондай жылы кісі, сонымен атар зор қ ү қ денсаулы пен айрат-к ш иесі, сада тарту а келгенде шынымен-а қ қ ү қ ғ қ б кіл лтта о ан те келетін кісі жо. Хан болмай т рып, ол с лтан ү ұ ғ ң қ ұ ұ ана болатын, оны барлы балалары да осы лауазымды алып ж р. ғ ң қ ү Жо ар алма тарымен бол ан со ыста оларды басшысы ңғ қ қ ғ ғ ң онтайшыны з олымен т т ын а ал аннан кейін… Кіші орда оны хан қ ө қ ұ қ ғ ғ сайлады.

скербасы біл айыр халы жаса тарында ыруар істер ат арды, Ә Ә қ қ қ со ысу абілетін жо ары де гейге к терді ж не арулы к штерде ғ қ ғ ң ө ә қ ү адамгершілік рух пен патриотизмді марапаттап отырды. 1728 жылы аза скері же іске ол жеткізді. Б л шай астар қ қ ә ң қ ұ қ лытауҰ тауларында, арасиыр жері мен Қ Б лантыұ зеніні бойында болды, м нда аза тар ө ң ұ қ қ онтайшыны лы бас аратын экспедициялы корпусты тал андады. қ ң ұ қ қ қ Б л же істен кейін халы к кейінде же іске ол жеткізуге болады ұ ң қ ө ң қ деген сенім ялады. Бас ыншылар а арсы халы ж мыла к терілді. ұ қ ғ қ қ ұ ө Алайда б л же ілістен кейін де жау лі к шті к йінде алды. ұ ң ә ү ү қ Жа дай а аны біл айыр жа а шабуыл бастады. ғ ғ қ қ Ә қ ң 1730 жылы к ктемде ө Бал аштық ң о т стік шы ысында ы ң ү ғ ғ Итішпес елді мекенінде біл айыр баста ан аза скері жауларды тал андады. Ә қ ғ қ қ ә ғ қ Жо арлар а ңғ ғ арсы ж з жылды со ыста аза хал ы згерісті кезе ге қ ү қ ғ қ қ қ ө ң ая басты, же іске бір табан жа ында андай болды. қ ң қ ғ [3] Алайда д л осы кезе де Болат хан аза табады. Сонды тан да бас а ә ң қ қ қ ханды та айындау т ірегінде сауал туындайды. ат- абат келген ғ өң Қ қ жа дайлар а байланысты, ғ ғ Болат ханның жас лы ұ білм мбет ханӘ ә сайланды. Билік басына келген жа а ханды біл айыр птамай, бас ң Ә қ құ сардар ата ынан бас тартып, з скерімен ғ ө ә Кіші ж згеү келеді. Осыдан со біріктірілген аза хал ыны жаса тары ыдырай бастады. ң қ қ қ ң қ

К ллі аза ты скері ыдыра ан со , р ж з жаудан жеке зі ор ана ү қ қ ң ә ғ ң ә ү ө қ ғ бастады. Б л кезе де Кіші ж з т р ындары те ауыр скери жа дай а тап ұ ң ү ұ ғ ө ә ғ ғ болды, т рт жа ынан бірдей орша ан жауды ыспа ында алды. ө ғ қ ғ ң қ ғ қ Ты ыры а тірелген біл айыр ғ ққ Ә қ Ресейден к мек с рау а м жб р болды. ө ұ ғ ә ү Ресейді ң оластына еніп, жан са тап алу шін біл айыр қ қ қ ү Ә қ 1730 жылы к зінде елші жібереді. ү 1731 жылы Ресей сырт ыістер министрлігіні қ ң М. Тевкелев баста ан елшілігі ғ Ыр ыз ғ зеніні бойында ы ө ң ғ Майт беө деген жерде отыр ан біл айырды ғ Ә қ ң ордасына келіп, аза лысын қ қ ұ Ресей рамына алу туралы келісс з ж ргізді. құ ө ү біл айыр Ә қ 1731 жылы азанны 10 қ ң Ресей империясының арама ына қ ғ кіргендігі ж нінде ант берді. Б л антты ө ұ 1738 , 1740 , 1742 жж. айталады. Ант қ беру ар ылы ол Ресеймен тату т руды, орыс арама ында ы қ ұ қ ғ ғ баш рттарқұ мен Еділ алма тарыны аза жеріне шап ыншылы ын то татуды, Ресейді қ қ ң қ қ қ ғ қ ң к мегімен жо арлар басып ал ан жерлер мен алаларды айтып алуды ө ңғ ғ қ қ к здеді. Осылай зіні беделін арттырып, ш ж зді басын біріктіріп зі ө ө ң ү ү ң ө билеуді, ханды ты балаларына сайлау т ртібімен емес, м рагерлік жолымен қ ә ұ алдыруды ж зеге асырма болды. С йтіп, ол жеке м ддесімен атар қ ү қ ө ү қ халы ты апаттан са тауды да ойлады. қ қ

] Кейінгі жылдары Жо арңғ шап ыншылы ы лсіреген сайын Ресейден бойын аула салу а қ ғ ә қ ғ тырысты. 1740 жылы Хиуаны басып алып, аз уа ыт осында хан атанды. қ Біра Иранны Н дір ша ынан ы ысып, тастап шы у а м жб р болды. қ ң ә һ ғ ғ ғ ә ү біл айыр ш ж зді билеуші, адірлі билерімен, белгілі батырларымен, Ә қ ү ү ң қ саяси айраткерлерімен ты ыз арым- атынас жасады. зінен жас, қ ғ қ қ ө беделі сіп келе жат ан ө қ Абылаймен р кезде т сінісе білді. ә ү Абылайдың бір йелі ә арашашҚ — біл айырды ызы. Кіші ж з ханы ретінде оны Ә қ ң қ ү ң саясатында айшылы тар да бар. аза даласын отарлауды плацдармы қ қ Қ қ ң бол ан Ор бекінісін салуды зі сынды ( ғ ө ұ 1735 ). 1737 — 38 жыл ы баш рт ғ құ хал ыны отаршылды езгіге арсы к терілісін басу а атысуы туыс ан қ ң қ қ ө ғ қ қ екі елді арым- атынасын шиеленістірді. біл айырды дербестігі мен ң қ қ Ә қ ң “орысшылды ы”, аза даласына жайылып кеткен ата ы кейбір ғ қ қ ғ с лтандар а намады. Соларды бірі — Орта ж зді с лтаны ұ ғ ұ ң ү ң ұ Барақ Ор бекінісінен айтып келе жат ан біл айырмен кен далада кездесіп қ қ Ә қ алып, оны лтіреді. Ханны серіктері де сол жерде аза тап ан. қ ө ң қ қ

біл айырды моласы абыр а зеніні л я а ятын Ә қ ң Қ ғ ө ң Ұ құ ққ құ т сында, ұ Тор айғ 80 ша ырым жерде. Кейін б л ара қ ұ Хан моласы аталды.

А ыра ай шай асың қ қ ( 1729 ж. , кей деректерде 1730 ж. ) — біріккен аза қ қ олыны жо ар бас ыншылы ына арсы ж з жылды азатты со ысында қ ң ңғ қ ү қ қ ғ бетб рыс жаса ан е ірі же ісі. ұ ғ ң ң [1] Саяси ж не скери бірлікке ол жеткізген ш ж з жаса тары ә ә қ ү ү қ 1728 жылы бастап, Бал аш қ пен Шу бойына арай жылжып, рыс а зірлене бастады. қ ұ қ ә Б л кезде ұ жо арларңғ аза жерін т тастай иелену ниетінде еді. қ қ ұ аза тарды рекетін сезген олар да Шу мен Бал ашты о т стігінде Қ қ ң ә қ ң ң ү лкен шеп рды. ү құ ш ж з жаса тары шешуші шай ас алдында Ү ү қ қ Хантауында , С ар тауындаұңқ (кейін б л жер біл айыр тауы аталды) жиналды. Шай ас солт стігі ұ Ә қ қ ү Бал аш, о т стігі қ ң ү Отар даласы , батысы Шу, шы ысы К ртіге дейінгі ғ ү аралы та ы жерлерде ткендігін осы ірлерде жиі кездесетін аза , қ ғ ө өң қ қ алма орымдары д лелдейді. қ қ қ ә А ыра айң қ аталатын да осы ір. Б л өң ұ шай аста (40— 45 к н) аза тар ірі же іске жеткен. қ ү қ қ ң

ш ж з жаса тарыны имылын йлестіру міндетін бас олбасшы Ү ү қ ң қ ү қ біл айыр хан Ә қ ж зеге асырды. К птеген аза батырлары со ыс нерін ү ө қ қ ғ ө жетік білетіндігін к рсетті. ө лы ж зҰ ү олын қ Жолбарыс хан мен Т ле биө , Орта ж з ү олын қ анжы алы Б генбайҚ ғ ө , Ша ша Ж нібекқ қ ә , аракерей абанбай Қ Қ , Кіші ж зді ү Тама Есет , Шекті Тайлақ т. б. батырлар бас арып, лкен ерлік к рсетті. аза сада шыларыны жеке жаса ын қ ү ө Қ қ қ ң ғ оша ты қ Сауры батырқ бас арды. Шай ас а болаша олбасшы қ қ қ Шапырашты Наурызбай да атыс ан. қ қ Б л шай аста к птеген батырлар жекпе-жекке шы ты. Б л со ыста ұ қ ө қ ұ ғ к птеген ата ты батырлар аза тапты. Со ыдан есін жия алмай ал ан ө қ қ ққ қ ғ алма тар сусыз сорта жерде ш лге шырап, одан рі со ыса алмай қ қ ң ө ұ ә ғ Аяг з ө , Шар а арай ж кіле ашты. ғ қ өң қ аза тар б л со ысты рі арай дамыта алмады. О ан шай асты Қ қ ұ ғ ә қ ғ қ ң со ында ң Болат хан жараланып, айтыс бол аннан кейін бастал ан та шін қ ғ ғ қ ү талас кедергі келтірді. К пшілік Болат ханны баласы жас білм мбетті ө ң Ә ә олдады. Б ан наразы бол ан біл айыр майдан даласын тастап, Кіші қ ұғ ғ Ә қ ж зді олын Ыр ыз ар ылы батыс а алып кетті. Орта ж з олы С меке ү ң қ ғ қ қ ү қ ә хан со ынан солт стікке бет алды. Біра А ыра ай шай асында ы же іс ң ү қ ң қ қ ғ ң аза хал ыны рухын к теріп, болаша а деген сенімін бекітті. қ қ қ ң ө ққ