Популяция санына әсер ететін факторлар Оқу мақсаты

Популяция санына әсер ететін факторлар

Оқу мақсаты: Популяция санына әсер ететін факторларды анықтау

Дағдылар Білімін қолдану Популяцияның санына әсер ететін факторлар туралы алған білімдерін қолданады. Популяция санының өзгеруіне әсер ететін барлық мүмкін факторларды дұрыс анықтайды (қоректің, судың болуы, жаулары, паразиттер, абиотикалық факторлардың әсері, т. б) кем дегенде 3 фактор. Жетістік критерийлері Егер төмендегі жетістік критерийлерін орындаса, оқушы оқу мақсатына жетеді

Популяцияларға әсер ететін факторлар Популяция – мекен ету ортасы және бейімделу қабілеті бірдей, бір-бірімен еркін шағылысып, ұрпақ бере алатын бір түрге жататын даралар тобы.

Қазақша Орысша Ағылшынша популяция population популяция өсімі рост популяции population growth өлім-жітім смертность mortality популяция тығыздығы популяция саны плотность популяции population density population size өсу қарқыны численность популяции динамика роста популяцияның жыныстық құрам популяцияның жас құрамы половой состав популяции возрастной состав популяции sex composition of the population age composition of the population growth dynamics

Жетістік критерийлері Егер төмендегі жетістік критерийлерін орындаса, оқушы оқу мақсатына жетеді Популяцияның санына әсер ететін факторлар туралы алған білімдерін қолданады. Популяция санының өзгеруіне әсер ететін барлық мүмкін факторларды дұрыс анықтайды (қоректің, судың болуы, жаулары, паразиттер, абиотикалық факторлардың әсері, т. б) кем дегенде 3 фактор. 6

Даралардың санының артуы қоршаған ортадағы ресурстардың тапшылығына алып келеді. Әрі қарай популяция гомеостазының бұзылуына алып келеді. 7

Популяция гомеостазы Барлық популяциялар уақыт өте келе өзгереді: Генетикалық құрылымы өзгереді; даралардың жалпы санының толқуы байқалады; аналық және аталық даралардың; дернәсілдер мен ересек даралардың; белсенді және тыныштық кезеңдерінің арақатынасы өзгереді. Осындай өзгерістердің жиынтығын популяция динамикасы деп атайды. 8

Динамикаға қатысты популяциялардың екі типі болады: тұрақты; тұрақты емес. Тұрақты тип( ірі сүтқоректілер): Олардың тіршілік ету ұзақтығы едәуір ұзақ; ұрпақ қалдыру деңгейі орташа; дараларының көп бөлігінің аман қалуы тән. Тұрақты емес популяция(бунақденелілер, кемірушілер). популяция санының күрт өзгеруі(жүздеген, мыңдаған есе) тән; өмір сүру ұзақтығы қысқа; ұрпақтарының саны өте көп; өлім деңгейінің жоғары болуы тән 9

Популяция санының өсуінің бірдей уақыт аралығында даралар санының екі еселеніп, өлім болмайтын қарапайым моделін қарастырсақ, онда популяция саны күрт өседі, апатты жағдайға әкеліп соғуы мүмкін. Бұл экспоненциалды өсу болып табылады. 10

Ашытқы Дафния Экспоненциалды өсу популяция санының геометриялық прогрессиямен өсуі. Табиғи жағдайларда экспоненциалды өсу даралар үшін ресурстар молболған жағдайда(қорек, көбеюге мүмкіндік беретін орын)байқалады, сонымен бірге, бәсекелестердің және шектеуші факторлардың болмауы. Зертханалық жағдайларда экспоненциалды өсу микроорганизмдердің популяциясының (бактерия, дафния ) өсуінің алғашқы фазасында байқалады. 11

Экспоненциалды өсу популяцияның жаңа орынға ауысқан кезінде қоректің молдығы мен жаулары жоқ болға жағдайда байқалуы мүмкін, Классикалық мысал, Австралияға әкелінген қояндардың санының артып кетуі. Экспоненциалды өсуге микроорганизмдердің биогенді заттармен ластанған су қоймаларында өсуі мысал бола алады. 12

Белгілі уақыт аралығында популяция саны N төмендегі формуламен анықталады: Nt 1 = Nt +B-D+C-E, Nt 1 – n уақыттағы даралар саны; Nt – алдыңғы t уақыттағы даралар саны; В - уақыттар аралығындағы туылған даралардың саны, D – уақыт аралығында өлген даралардың саны(өлім-жітім) С- иммигранттар саны (басқа мекен ету ортасынан қоныс аударып келген даралар саны); Е – эмигранттар саны. 13

Популяции табиғи жағдайларда экспоненциалды өсе алмайды. Олай бола қалған жағдайда азғантай уақыт аралығында даралар саны азаяды. Бұл тек табиғи жағдайда ғана емес, зертханалық жағдайларда популяция санының өсуі қоршағанорта жағдайларына байланысты шектеледі. Популяции санның өсуі оның тығыздығының артуына байланысты баяулайды(яғни даралар өсуі және көбеюі үшін жағдайлар қолайлы болмай қалады. Жануарларға популяция санының артқан жағдайда азық жетіспейді. Өсімдіктер бір-біріне көлеңке түсіргендіктен күн сәулесінің тапшылығын сезінеді. 14

Қоршаған орта жағдайларының нашарлауына байланысты өсу жылдамдығы төмендейді және белгілі бір тығыздыққа жеткенде популяция санының өсуі тоқтайды. Популяцияның шекті тығыздығын ортаның сыйымдылығы деп атайды. 15

Популяция санының логистикалық өсуі Популяция санының өсуі ресурстармен шектеліп, ортаның сыйымдылығына жеткенде популяция саны біршама орташа деңгейде болады және популяция логистикалық өсу ережесіне бағынады. 16

Логистикалық өсу кезінде популяциядағы даралар саны логистикалық қисық деп аталатын сызық түзеді. (модельді П-Ф. Ферхюльст сипаттады, 1804 -1849) Популяция санының экспоненциалды және логистикалық қисық сызықтары (даралар санының уақытқа тәуелділігі) 17

Популяция санының экспоненциалды және логистикалық қисық сызықтары (даралар санының уақытқа тәуелділігі) 18

Популяция санының динамикасы Уақыт арасында популяцияның биологиялық көрсеткіштерінің өзгеру жиынтығы. Динамика типі: тұрақты, тұрақсыз өзгергіш, жарылғыш (динамика)

Популяция динамикасы Қоршаған орта факторларының әсерінен популяция санының өзгеруі; Өте қолайлы жағдайда ағзалар геометриялық прогрессиямен өседі яғни экспоненциалды; Шынайы өмірде олай бола бермейді. Популяция санының өсуі белгілі бір уақыттан кейін төмендейді, тұрақтанады яғни популяцияның санының мұндай өсуін логистикалық тип деп атайды.

Популяция санының өзгеруіне әсер ететін факторлар Туу Өлім-жітім; Миграция; Мінез-құлықтық факторлар; Қорек;

Популяция санын реттейтін факторлар Популяция тығыздығына тәуелді емес: абиотикалық Популяция тығыздығына тәуелді

Ю. Либех заңы

Популяция болып есептелуі үшін: тарихи қалыптасқан ареалы және үздіксіз өзгеріп тұратын сыртқы орта жағдайында өзінің саны мен құрылымын сақтауға қабілетті болуы; сол түрдің өзге топтарынан қандай да бір табиғи кедергілермен ажыратылып тұруы; бір немесе бірнеше экожүйенің құрамына кіріп, олардағы зат алмасу, энергия тасымалдау процестеріне қатысуы тиіс.

Популяция терминін 1903 ж. дат биологы В. Иогансен (1857 — 1927) енгізді. Эволюция заңдылықтарын, түрлердің пайда болуын зерттейтін ғалымдар популяцияны микроэволюциялық процестің ең шағын бірлігі ретінде қарастырса, ал экологтар популяцияны түр аралық әсерлесу мен өнімділік тұрғысынан зерттейді. Популяцияны зерттеудегі микроэволюциялық, генетикалық, экологиялық бағыттарды біріктіретін биологияның жаңа саласы — популяциялық биология қалыптасты.

Популяция - даралар тобы Популяцияның негізгі сипаттамалары 26 26 саны тығыздық жас құрамы өлім-жітім жыныстық құрам өсу қарқыны өсім

Әр популяция өзіне ғана тән статистикалық сипаттамалары (саны, тығыздығы, ареалы, орналасуы, жас ерекшелігі, жыныстық құрамы) және динамикалық сипаттамалары (саны мен тығыздығының уақытқа қатысты өзгеруі) бойынша ерекшеленеді. Популяцияның статистикалық сипаттамалары популяцияның белгілі бір сәттегі күйін көрсетіп, өлшеу, санау арқылы қысқа мерзімде анықталады. Популяцияның динамикалық сипаттамаларын анықтау ұзақ мерзімді (бір ұрпақ жаңаратындай) қажет етеді. Популяция санының динамикасы белгілі бір уақыт аралығындағы тірі ағзалардың өмірге келуі мен өлімі көрсеткіштерінің ара салмағы бойынша анықталады.

Қызанақтың әрбір сорты – өзінің гендік қорымен (генофонд) жеке популяция

Популяция дарақтарын топтарға бөлу тұқымтоп табын топ тұрақты үйір (прайд)

Популяция санының динамикасы

«Гудзонова залива компаниясы» дайындағын (Дажо, 1975) тері санына байланысты анықталған ақ қоян (а) мен сілеусіннің (в) популяциясының периодтық көрсеткіштер тербелісі.

Оқу мақсаты: Популяция санына әсер ететін факторларды анықтау