Орында ан: Батырбекова. Нғ. Ш Тексерген: Бегимбетова

Орында ан: Батырбекова. Нғ. Ш Тексерген: Бегимбетова Р. К Қарағанды Мемлекеттік Медицина Университеті аза стан тарихы ж не леуметтік саяси п ндер кафедрасы Қ қ ә ә ә Қарағанды 2010 ж

Кіріспе : С раныс пен сыныс нары ты экономиканы элементтері ұ ұ қ қ ң ретінде Негізгі б лім: ө 1. С раныс, с раныс за ы, исы ы ұ ұ ң қ ғ 2. С раныс а сер етуші факторлар ұ қ ә 3. С раныс к леміні ж не с ранысты згеруі ұ ө ң ә ұ ң ө 4. сыныс туралы т інік Ұ ү 5. сыныс за ы, исы ы Ұ ң қ ғ 6. сыныс а сер етуші факторлар Ұ қ ә 7. сыныс к леміні ж не сынысты згеруі Ұ ө ң ә ұ ң ө 8. Нары та ы тепе қ ғ ‐теңдік 9. Сұраныс және ұсыныс икемділігі 10. Жиынтық сұраныс және жиынтық ұсыныс Қорытынды.

С раныс пен сыныс нары ты экономиканы е ұ ұ қ қ ң ң ма ызды элементтері. Нары – ндіруші мен ң қ ө т тынушыны арасында ы байланысты ерекше ұ ң ғ ң т рі. Ол ндіріс пен т тынысты арасында ы ү ө ұ ң ғ баланстылы ты амтамасыз етеді. Б л қ қ ұ баланстылы сырт ы былыста с раныс пен қ қ құ ұ сыныс арасыны с йкес болуы ретінде бай алады. ұ ң ә қ Себебі с раныс пен сыныс арнайы – ндіруші мен ұ ұ ө т тынушы арасында ы атынастарды нары ты ұ ғ қ ң қ қ т рі болып келеді ж не олар ндіріс пен сынысты ү ә ө ұ ң ара атынасы т рінде де кездеседі. қ ү

С раныс деп т тынушыларды белгілі бір німді та дау ұ ұ ң ө ң ж не сатып алу абілетін айтады. С раныс тауарды ә қ ұ ң ба асы мен к леміні арасында ы тікелей байланысты ғ ө ң ғ к рсетеді. Оларды бірнеше баламалы м мкіндіктерін ө ң ү кесте т рінде былай к рсетеді: ү ө 1 кг ш жы ты ба асы ұ қ ң ғ ( тг ) С раныс к лемі ұ ө ( 1 ай а, кг ғ ) 900 3, 5 800 4 700 4, 5 600 5 500 5, 5 400 6 300 6, 5 200 7 100 7, 5 1– кесте

Демек, сұраныс – бұл тұтынушының, сатып алушының бір тауарды сатып алу ойымен жасайтын жоспарын кесте түрінде көрсету. Бұндай жағдайда белгілі бір уақытты көрсету керек, мысалы, күніне, айына, жылына және т. б. Сұраныс көлемі – сұранысқа әсер ететін басқа факторлар тұрақты деп ұйғарғандағы, әр түрлі бағамен сатып алынатын тауардың санын көрсетеді. 1 – кестеде берілген көрсеткіштерді координаттар осіне түсіріп, бейнелеуге де болады. Бұл қисықты S әрпімен белгілеп, оны сұраныс қисығы деп атаймыз.

100200 300400500600700800900 P( ба ағ ) , тг 1 2 3 4 5 6 7 8 9 кг, айына • • • S С раныс исы ы ұ қ ғ ( S) дегеніміз – сатып алушыларды д л осы ң ә уа ытта рт рлі қ ә ү ба алармен анша ғ қ тауар сатып ал ысы ғ келетінін к рсететін ө исы. қ қ

С раныс исы ы зерттеліп отыр ан тауарды сатып ұ қ ғ ғ ң алынатын ба асы мен оны с раныс к леміні ғ ң ұ ө ң арасында ы т уелділікті к рсетеді. Ба аны т мендеуі ғ ә ө ғ ң ө с раныс к лемін к бейтеді. ұ ө ө С раныс за ы ұ ң бойынша тауарды ба асы не рлым ң ғ ғұ т мендеген сайын т тынушыны сатып алатын ө ұ ң тауарларыны саны к бейеді немесе керісінше. Б л за ң ө ұ ң на ты а и аттармен д лелденген гипотеза болып қ қ қ ә табылады. Мысалы: 1)Баға көрсеткіші 2)Тауардың шекті пайдалылығының азаю принципі 3)Табыс әсері 4)Ауыстыру тиімділігі

С раныс а сер ұ қ ә етуші факторлар

С ранысты жай ұ ң к йіне сер ететін ү ә факторлар Экономикалы қ лтты , айма ты Ұ қ қ қ лы ты Құ қ қ ( мода ) Демографиялы қ К сіп ойлы ә қ қ Психологиялы қ Діни

Егер де айтыл ан факторларды кезғ ң ‐ келген біреуі згерсе ба а ө ғ мен с раныс к лемі арасында ы т уелділікте де с йкесінше згеріс ұ ө ғ ә ә ө болады, сонды тан айтадан жа а с раныс кестесін рып, жа а қ қ ң ұ құ ң с раныс исы ын сызу ажет. ұ қ ғ қ С раныс исы ыны бойымен оз алу ұ қ ғ ң қ ғ с раныс к леміні ұ ө ң згерісі ө деп аталады. Ол ба аны згеруіне байланысты сатып ғ ң ө алынатын тауар к леміні згеруін аны тайды. С раныс а сер ө ң ө қ ұ қ ә ететін факторларды згермеуін математика т сілімен к рсетсек ң ө ә ө оны с раныс функ. циясы ұ деп атаймыз: Q = f( P ) М нда, ұ Q – сұраныс көлемі P – зерттеліп отырған тауардың бағасы С раныс к леміні ж не с ранысты згеруі ұ ө ң ә ұ ң ө S S

На ты мірде с раныс к леміне сер қ ө ұ ө ә ететін факторлар к п. Олар: ө P – сол берілген тауарларды ба асы ң ғ ( P , P . . . ) – басқа тауарлардың бағасы I – тұтынушылардың табысы T – тұтынушылардың талғамы Осы факторлар өзгерген кезде сұраныс көлемі де өзгеріп отырады, бұндай тәуелділікті экономикада жалпы сұраныс функциясы деп атайды және оны былай көрсетеді: Q = f ( P, P , . . . , I, T)a b S a b

сыныс туралы т сінікҰ ү сыныс Ұ деп – тауардың бағасы мен сатушылардың белгілі бір уақыт аралығында сатқысы келетін заттарының көлемінің арасындағы байланысты айтамыз. Ұсыныс заңы төмендегідей тұжырымды негіздейді: тауардың бағасы қымбаттаған сайын сатушылардың сату ынтасы арта түседі, яғни баға мен ұсыныстың тура қатынаста болады.

Тауарды ба асы мен сатушылар сынатын тауар ң ғ ұ к леміні арасында ы байланысты кестелік діспен ө ң ғ ә бейнелеуге болады. сыныс к лемі Ұ ө дегеніміз сыныс ұ кестесіндегі р ба а а с йкес келетін тауарды саны. ә ғ ғ ә ң 1 кг ш жы ты ба асы, тг ұ қ ң ғ сыныс к лемі ұ ө ( 1 айға, тонна)

P( ба ағ ) , тг кг, айына 100200300400500600 700800900 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 • • Q d сыныс Ұ исы ы қ ғ – өндірушілер дің дәл сол уақытта әр түрлі бағамен қанша тауар сатқысы келетінін көрсететін қисық

сыныс исы ы ба а мен тауарды Ұ қ ғ ғ ң сынылатын к леміні арасында ы тура ұ ө ң ғ пропорционалды атынасты к рсетеді. Енді осы қ ө айтыл ан байланысты функция т рінде ғ ү бейнелесек, онда т мендегідей формуламен ө жазу а болады: ғ Q = f ( P )S М нда ы: ұ ғ Q – ұсыныс көлемі P – тауардың бағасы. S

сыныс а сер ететін Ұ қ ә факторлар

сынысты згеруі Ұ ң ө – ұсыныс қисығының тауардың бағасынан басқа факторлар әсер еткендегі толық өзгеру немесе жылжуы. Мысалы, малға беретін жемнің бағасының төмендеуі шұжық ұсының өсуіне әкеледі. Бұл жағдайда шұжықты сату бағасы өзгермесе, онда ұсыныс қисығы оңға жылжиды. 600 5 8 P , тг Q ( нім ө ) • • Q d 1 Q d

рбір экономикалы модельдегі тепеӘ қ ‐теңдік сол модельді түсіндіре алатын айнымалылар белгілі бір теңдестік жағдайына келген уақытта болады. Егер біз сұраныс пен ұсыныс қисықтарын бір графикке салатын болсақ, онда төмендегідей болып шығады: 500070009000 10 20 30 40 • • • P( ба а ғ ) Q( нім ө )ES Q d С раныс пен ұ сыныс ұ исы тарыны қ қ ң иылысу н ктесі қ ү тепе‐ те дік ң н ктесі деп ү аталады да Е деп белгіленеді.

Нары та ы жа дайларды зерттеген қ ғ ғ уа ытта, с ранысты не себепті ж не андай қ ұ ң ә қ м лшерде згергенін зерттеу шін ө ө ү с ранысты икемділік коэффициентін ұ ң пайдаланады. Б л абсолюттік емес, ұ салыстырмалы коэффициент. Ол зерттелгелі қ отыр ан с раныс функциясыны факторы ғ ұ ң 1% ‐ ке өзгерсе, онда сұраныстың қандай мөлшерге өзгеретінін көрсетеді.

Икемділік С ранысты ұ ң ба алы ғ қ икемділігі То ыспалы ғ икемділігі Табысты қ икемділігі сынысты икемділігі Ұ ң С ранысты икемділігіұ ң Ба аны бір ғ ң пайыз а згеруі ғ ө серінен сыныс ә ұ к леміні ө ң салыстырмалы згеруі өБа аны бір ғ ң пайыз а ғ згеруіне ө с ранысты ұ ң реакциясы Тауар ба асыны ғ ң згеруіне ө орай тауар а ғ с раныс ұ м лшеріні ө ң згеруі ө Табысты ң л аюына ұ ғ байланысты с раныс ұ к леміні ө ң згеруі ө ∆ Q % ∆ P % ∆ QX% ∆ PY% ∆ Q% ∆ I % ∆ Q % ∆ P %E = s p E = s XY E = s I E = D P

Жиынты с ранысқ ұ ( AD ) – бұл нарықта ақша формасында орын алып отырған халықтың, кәсіпорындардың және мемлекеттің қажеттері. Т тыну ұ ( C ) – үй шар‐ уашылық тарының сұранысы Инвести циялар ( I ) – к сіпкерлерді ә ң к рделі ү жабды қ ‐ тар а ғ с ранысы ұ Мемлекетті ң сатып алуы ( G ) – Мем ‐ лекетті ң тауарлар мен ызметтерге қ с ранысы ұ Таза экспорт ( X ) – Отанды қ тауарлар а ғ шетелдіктерді ң с ранысы мен ұ шетел тауарларына отандастарды ң с ранысыны ұ ң айырымы Жиынты с раныс қ ұ (AD) т пкі німдерге с ранысты жалпы ү ө ұ ң сомасына те : ң C + I = G + X

Жиынты с ранысты екі нысаны қ ұ ң болады: Натуралды ‐ заттық және құндық. Натуралды‐ заттық нысаны халықтың, фирмалардың және мемлекеттердің тауарлар мен қызметтерге қоғамдық қажеттігін көрсетеді. Құндық нысаны жиынтық табыстың әр дәрежесіне тағайындалған отандық тауарлар мен қызметтер үшін жоспарланған шығындардың сомасымен анықталады

Жиынты сыныс қ ұ ( AS ) – к сіпкерлер нары а ә ққ жеткізген материалды игіліктер мен ызметтерді қ қ ң санымен белгіленеді. Осы жа дайда к сіпкерлер ғ ә ндірісті потенциалды к леміне жетуге тырысады. Ал ө ң қ ө ндірісті б л к лемін ндірістік шы ындарды м лшері ө ң ұ ө ө ғ ң ө белгілейді. Оларды ішінде е бек пен капиталды орны ң ң ң ма ызды болады. ң AS = жала ы + рента + процент + пайда қ Жиынты сыныс а сер ететін факторлар: қ ұ қ ә ндірісті технологиясы ө ң жеке тауарлар нары ында згерістер тудыратын ғ ө шы ындар ғ

орыта айт анда, с раныс пен сыныс Қ қ ұ ұ нары ты экономиканы ралдары ретінде қ қ ң құ ма ызды ызмет ат арады. Олар бірінсіз бірі ң қ қ ж рмейтін рдістер ж не бір ү ү ә ‐ бірін толықтырып, қалыптастырып отырады. Нақтырақ айтсақ, ұсыныс сұранысты өндірілген тауар ассортименті мен олардың бағасы арқылы қалыптастырады; ал сұраныс болса, тауар ұсының көлемі мен құрылымын анықтайды, себебі тұтынушы мойындаған нәрсе ғана ұдайы өндіріледі.

Н. . Мамыров, . С. Есен алиева, М. . Тілеужанова: Қ Қ ғ Ә Микроэкономика Сейіт асымов: Экономика. Алматы. қ 2001 ж. Крымова: Экономикалы теория. Алматы. қ 2003 ж. С. кімбеков, А. С. Байм хаметова , Ә ұ У. А. Жанайдаров: Экономикалы теория. Алматы. қ 2002 ж. Экономика лемдік классика. 10 том. Алматы. ә 2005 ж. Ахметова, аменова, На ыпова. Экономикалы Қ қ қ теория. Астана. 2004 ж. М уленова, Бекмолдин. Экономикалы теория. ә қ Алматы. 2003 ж