Орындаған Әбдиева Г. Ә. Қабылдаған Уалиева П. С.
*Ризосфера — өсімдік тамырларының айналасындағы аймақ. Бул қабаттағы микробтар қүрамы басқаларына карағанда езгеше. Өсімдік тамырлары мен ризосфералык микроорганизмдер арасында сол екі организмнің тіршілігіне белгілі бір әсер ететін, олардың тіршілігін реттеп отыратын тығыз қарым-катынас қалыптасады. Участок ризосферы. A — амёба, поедающая бактерий; BL — малоактивные бактерии; BU — активные бактерии; RC — получаемый корнем углерод SR — отшелушивающиеся кор невые волоски; F — гифа гриба; N — нематода
*Ризосфера микроорганизмдері * Өсімдік тамырларының айналасындағы микроорганизмдерді ризосфералық микроорганизмдер деп атайды. Мүндай жағдайларды бүршақ тұқымдастарынан жиі кездестіруге болады. Ал ризосфера деп тамыр системасына нағыз таяу жатқан аймақты айтамыз. Өсімдік тамыры бүл микроорганизмдерді коректік заттармен камтамасыз етіп қана қоймайды, олардың барлық топтарына белгілі бір дәрежеде әсер етеді. Сөйтіп тамыр айналасында микробтардың болуына байланысты өсімдіктердің тіршілігіне қолайлы жағдай да асалады. Тамыр айналасындағы топырақта органикалық заттар мол, сонымен қатар микроорганизмдер мен тамырлар бөліп шығаратын түрлі химияльгқ қосылыстар да болады. Бұл аймақта едәуір мөлшерде ферменттер, витаминдер, ауксиндер, кейбір амин қыш-кылдары кездеседі. Ризосфера микроорганизмдері тамыр айналасындағы органикалық заттарды ыдыратып, өсімдіктердің тіршілігіне қажетті заттарға айналдырады. Тамыр сіңіретін қоректік заттар түгелімен дерлік микробтар тіршілігінің әрекеті нәтижесінде түзіледі. Сөйтіп тамыр мен микроорганизмдер арасында белгілі бір қарым-қатынас пайда болады. Мүның ауыл шаруашылығында зор маңызы бар. Ризосфера екі үлкен секторға бөлінеді: 1. Шалғай ризосфера — үсақ тамыршалардан бастап радиусы бірнеше миллиметрден 50 см-ге дейінгі аймақты алып жатады. 2. Таяу ризосфера • — деп үсак тамыршалармен түтасып жатқан аймақты айтады. Бүл аймақтағы микроорганизмдердің көптігі соншалық тамыршалар және оның түктері микробтан көрінбейді. Микробтардың бүлай шоғырлануы тамырдан олардың тіршілігіне қажетті заттардың бөлінуіне байланысты.
* Тамырға таяу аймақтағы микроорганизмдердің жалпы саны мал азықтық астық тұқымдастарда, техникалық дақылдарда, ағаш тектес өсімдіктерде, шалғай ризосфераға қарағанда (10, 1000 -дап) әлдеқайда көп болады. Ризосферадағы микробтардың саны олар. Дың тамырға таяу және одан шалғай орналасуына байланысты емес, сонымен қатар өсімдіктердің түріне, өсіп дамуы сатысына тікелей байланысты болады. * Өсімдікте тіршілік процесі неғүрлым активті жүрсе, олардың тамырларынан бөлінетін заттардың мөлшері мен сапасы да соғүр-лым артады. Микроорганизмдер өсімдіктердің гүлдеу кезеңінде, гүлдеудің алдында ғана қаулап, дамиды. Өсімдік қурай бастағанда микроорганизмдердің саны да азайып кетеді. Өнімді жинап алғаннан кейін, егер топыракта ылғал жеткілікті болса, тамырға таяу ризосферадағы микроорганизмдердің тіршілігь кенет қаркынды дамиды. Өйткені өсімдік қалдыктары — тамыр системасы — ыдырай бастайды да, одан бәлінген заттар микроорга-низмдердің тіршілігіне қолайлы жағдай жасайды. Соның нәтиже-сінде ондағы микроорганизмдер антибиотиктерді, витаминдерді (соның іиіінде Ві 2 витаминін), органикалық қышқылдарды, түрлі ауксиндерді түзеді. Мүндай заттармен топырақтағы басқа микро-организмдер қоректеніп, олар да қаулагс, дамиды. Ризосфера мик-роорганизмдері өсімдіктерді қауіпті ауруларға шалдықтыратын паразит микробтармен күресіп, өсімдіктердің тамырын сақтап қалады. Бүл ризосфера микроорганизмдерінің тіршілігін қажет бағытқа өзгертуге мүмкіндік береді. Ризосфера микроорганизмдерінің ішін-де кебірек таралғандары спора түзбейтін бактериялар; азотобактериялар, түйнек бактериялары, аммонификациялаушы, денитрификациялаушы т. б. организмдер. Тамырға жуық топырактардың бір грамындағы олардың саны миллиардқа жетеді. Мәселен, шымдкүлгін топырақта еокен бидай ризосферасынан микроорганизмдердің толып жатқан топтарын кездестіруге болады
* Гумус, қара шірінді – топырақ құрамындағы шіріп ыдыраған қара қоңыр түсті органикалық заттар; гумус қышқылдарынан (гумин қышқылы және фульвоқышқылдар), гуминнен, т. б. заттардан тұрады. * Гумуста өсімдіктер мен микроорганизмдерінің қоректенуіне қажетті барлық негізгі элементтер жиналады және ұзақ сақталады. Оның бірте-бірте минералдануынан барлық элементтер минералды түрге айналады және өсімдіктермен пайданылады. * Гумус пен органикалық қалдықтар ыдырау кезінде көмірқышқыл газы көп мөлшерде бөлінеді, олар жер бетіне жақын орналасқан ауа қабатын көмір қышқылы газымен қамтамасыз етіп, өсімдіктердің көміртегімен қоректену көзі болады. * Гумустық заттар және органикалық қалдықтар ыдырауының аралық өнімдері топырақ түзілу процесінің бірінші сатысында белсенді қатысады – минералдардың биологиялық мүжілу және тау жыныстарының бұзылуы. Минералдар әсіресе фульвокышқылдар арқылы бұзылады және олардан организмдерге қажетті қоректік элементтер алынады. * Гумустың топырақ кескінін қалыптастыруда үлкен рөлі бар. Гумин қышқылдары көп деңгейдегі топырақтардың гумустық қабаты жақсы көрінеді. Егер топырақта кальций көп болса, гумин қышқылдары кальций гуматын құрайды, суғатөзімді құрылым құрауда ол өте маңызды. * Егер гумус құрамында фульвоқышқылдар көп болса, бұндай топырақтар кальций, магний, калий және басқа да негіздермен кедейленеді, топырақ реакциясы қышқыл болады, силикаттар мен алюмосиликаттар бұзылады. Бұл жағдайлар тұрақты және шамадан тыс ылғалданған топырақтарда байқалады. * Органикалық заттарға байланысты топырақты көптеген микроорганизмдер мен топырақ жануарлары мекендейді, олармен әртүрлі күрделі биохимиялық процестер байланысты
