Онкогенетика Д рісті мә ң а

Онкогенетика

Д рісті мә ң а саты: қ • атерлі ісіктерді пайда болу себептері Қ ң мен механизмдерімен таныстыру.

Д рісті жоспары ә ң : ► Ісіктерді биологиялы ерекшеліктері. ң қ ► Ісіктерді пайда болу механизмдері. ң ► Канцерогенезді механизмдері. ң ► Канцерогенезді кезе дері. ң ң

ДЕБИЕТТЕР: Ә 1. Мушкамбаров Н. Н. Кузнецов С. Н. Молекулярная биология. Учебное пособие для студентов медицинских вузов, Москва: Наука, 2003, с. 501 -520. 2. Генетика/ Под ред. В. И. Иванова, М. ИКЦ Академкнига, 2006, с. 557 -568. 3. Введение в молекулярную медицину. /Под. ред. М. А. Пальцева, М. Медицина, 2004 4. Васильев Ю. М. Социальное поведение нормальных клеток и антисоциальное поведение опухолевых клеток. I. Сигнальные молекулы, вызывающие размножение и гибель клеток // Соросовский Образовательный Журнал. 1997. № 4. С. 17 -22. 5. Васильев Ю. М. Социальное поведение нормальных клеток и антисоциальное поведение опухолевых клеток. II. Клетки строят ткань // Там же. № 5. С. 20 -25. 6. Агол В. И. Генетически запрограммированная смерть клеток // Там же. 1996. № 6. С. 20 -24.

• Жыл сайын ісік аурумен 6 млн. адам айтыс болады. қ • Со ы жылдары ісік ауруларыны саны жылдан ңғ ң жыл а к бейіп келеді. ғ ө • Ісік аурулары таралуы бойынша ан тамырлар қ ж йесіні ауруларынан кейін екінші орында алады. ү ң • аза станда е к п тара ан ісік аурулары: кпе ісігі, Қ қ ң ө ғ ө ас азан ісігі, с т безіні қ ү ң ісігі

Канцерогенез: • Ісіктік трансформация – алыпты жасушаны ісік қ ң жасушасына айналу процессі. • Канцерогенез (онкогенез) — ісіктік процесті дамуы, б л ң ұ к псатылы к рделі процесс. ө ү

атерсіз ісікҚ • А зада белгі бір айма та орналас ан, ғ қ қ арнайы ызмет ат аратын, шы у тегі бір қ қ ғ жасушалар лпаны райды. ұ құ • лпада ы жасушалар саны салыстырмалы Ұ ғ т ра ты. ұ қ • р лпаны з айма ы болады, егер б л Ә ұ ң ө ғ ұ айма тан шы ып кететін болса, біра қ ғ қ к ршіліс лпа а ене спесе б л ісік – ө ұ ғ ө ұ атерсіз қ ісік. • атерсіз ісік з айма ынан шы пайды, Қ ө ғ қ я ни инвазивті су мен метастаз беру т н ғ ө ә емес.

• 1. атерсіз ісікті т зетін клон жасушалары- Қ ү полип, жылдам сіп ө , сінді бергенімен, ө эпителий астында ы д некер лпа а енбейді. ғ ә ұ ғ • 2. атерлі ісік жасушалары д некер лпаны Қ ә ұ ң базальды мембранасына еніп (инвазия) седі. ө

атерлі ісікті негізгі белгілері: Қ ң • Автономдылы ы ғ • Метастаз беруі • Инвазивті суі ө • Моноклонды ы ғ • Тіршілігін жоймауы, имморталды ы ғ • Шектеус і з суі ө

• Автономдылы ығ — жасушалады ң а зада ы б лінуі келесі жасушамен ғ ғ ө жанас анда шектеледі, б л былысты қ ұ құ контактілік тежелу дейді. Тек кейбір жасушалар (эмриональды, с йек ү кемігіні жасушалары, ішек ң эпителийлері) ж не ісік жасушалары ә шектеусіз к бейеді. ө • Шектеусіз к беюі ө (неконтролируемая пролиферация) — ісік жасушаларыны ң басты белгісі.

• Автономды сумен атар ісік ө қ жасушаларына инвазивті су ө т н. ә орша ан алыпты жасушалар а Қ ғ қ ғ ене седі, белгілі шекарасы ө болмайды. • Метастаз беруі – ісік жасушалары бірінен ажырап, ан қ тамырлары бойымен бас а қ м шелерге таралады. ү

Ісік жасушаларыны метастаз беруің

• Моноклонды ығ — ісік жасушалары генетикалы за ымдал ан бір қ қ ғ жасушадан дамиды, я ни бір ғ генетикалы біртекті жасушалар, қ бір жасушаны клоны болып ң табылады.

• Тіршілігін жоймауы — алыпты қ жасушаларды тіршілік циклі ң ба дарламалан ан лім — ғ ғ ө апоптозбен ая талады, егер алыпты қ қ жасушаларды белгілі ортада сірсе ө бірнеше рет б лінуден со олар ө ң тіршілігін жояды. • Ал ісік жасушалары а зада да а задан ғ ғ тыс та тіршілігін жоймайды.

Канцерогенез себептері • Ісікті пайда болдыратын факторлар- канцерогендік факторлар деп аталады. • Мутагендік сер к рсететін заттарды ә ө ң барлы ы бір мізгілде канцерогендік ғ сер к рсетеді. ә ө • Канцерогендік факторлар: • Физикалы — иондаушы с улелер қ ә • Биологиялы – онкогенді вирустар қ • Химиялы — химиялы заттар қ қ

Канцерогенезді молекулалы ң қ механизмдері 1. Ісік тудыршы факторларды бірі- б л ң ұ онкогенді вирустар. • Олар а ДНК-лы вирустар: герпес вирусы, ғ сарысулы гепатит вирусы ж не РН -лы қ ә Қ вирустар: ретровирустарды лкен тобы ң ү (лейкоздар, саркомалар, д некер лпа ісіктерін ә ұ тудыратын вирустар) жатады. • Онкогенді вирустарды ерекшелігі оларды ң ң геномы жасуша геномына енуге ерекше абілеттілігі. қ

Канцерогенезді молекулалы механизмдерің қ • Онкогенді вирустарды геномыны ң ң рамында ы құ ғ онкогендер жасуша геномына еніп, жасушаны трансформациясына алып ң келеді. • ДНК –лы вирустар жасушаны зромосоалы ң қ ДН -на о ай еніп, бірге ызмет ат ара береді. Қ ң қ қ • Ал РН -лы вирустарда (ретровирустар) Қ алдымен ревертаза не кері транскриптаза ферментіні к мегімен РН -дан ДН — а ң ө Қ Қ ғ к шіріледі, содан со барып, жасуша ө ң геномына енеді.

Канцерогенезді молекулалы механизмдерің қ • Барлы алыпты жасушаларда қ қ рылысы бойынша вирусты құ қ онкогендерге сас гендер болады. ұқ Оларды протонкогендер деп атайды. Б) Адам а засында жасушаларды ғ ң алыпты б ліну процесі қ ө протоонкогендермен реттеледі. Протоонкогендерді ызметі бас а ң қ қ гендерді ата ба ылауында болады. ң қ

Канцерогенезді молекулалы ң қ механизмдері • Протоонкогендерді мутация а ң ғ шырауы оларды бас а гендерді ұ қ ң ба ылауынан шы ып з бетімен қ ғ ө автономды ж мыс істеуіне алып ұ келеді. • Б л жасушаларды ба ылаусыз ұ ң қ суіне алып келеді. ө

Канцерогенезді молекулалы механизмдерің қ • Кейбер ісіктік вирустар геномында онкогендері болмауы м мкін, алайда оларды геномы ү ң протоонкогенні жанына еніп, оны ң активтендіруі м мкін. ү • Канцерогендік заттар мен с улелер рт рлі ә ә ү гендерді мутациясын соымен бірге ң протоонкогендерді мутациясын тудыруы ң м мкін, онда олар ба ылаудан шы ып ү қ ғ алады. қ • Сонымен, ісікті дамуында негізгі сер б л ң ә ұ жасуша геномына вирусты онкогенні енуі, қ ң немесе мутация н тижесінде протоонкогенні ә ң онкогенге айналуы.

Канцерогенезді молекулалы механизмдерің қ 2. Антионкогендер –а зада ы онкогендерді ғ ғ ң активтілігін басып тастайтын — супрессор- гендер аны тал ан. Оларды қ ғ ң 150 жуы гендер қ жатады. • Б л гендерді е бастысы – р53 ұ ң ң белогыны синтезін ба ылатын ген. Б л ң қ ұ белок протоонкогендерді активтілігін ң ба ылайды, жасушаны тек белгілі қ ң уа ытта б лінуін амтамасыз етеді. қ ө қ

Канцерогенезді молекулалы механизмдерің қ • Р 53 гені сонымен бірге апоптоз, жасушаны ба дарламалан ан лімін ң ғ ғ ө ба ылайды, егер жасушаны қ ң генетикалы аппараты- ДН қ Қ за ымдалса, оны тіршілігін жоюына қ ң ба ыттайды. ғ • Осылай жасушаларда зиянды мутацияларды , сонымен бірге ісіктік ң мутацияларды пайда болуын алдын ң алады.

Канцерогенезді молекулалы механизмдерің қ • Кейбір вирустарды онкогені р53 ң активсіздендіріп, протоонкогендерді ба ылаудан босатады ж не апоптозды қ ә то татып, жасушаларды автономды қ ң к беюіне жа дай жасайды, б л атерлі ө ғ ұ қ ісікті дамуына алып келеді. ң • Та ы ғ бір ген – супрессор Rb , оны ң активтізденуі ретинобластома ісігіні ң дамуына алып келеді.

Канцерогенезді молекулалы механизмдерің қ • Б л генні мутациясы бойынша ұ ң гетерозиготтар ритинобластома а ғ генетикалы бейім болады. Егер осы қ локус сомалы мутация а шыраса, қ ғ ұ онда б л жасуша осы мутация ұ бойынша гомизиготалы болады да ісік дами бастайды. • Сонымен, ретинобластома екісо ылы ққ қ механизммен дамиды: бір мутация генеративті жасушаларда болса, екіншісі — сомалы жасушаларда қ

Канцерогенезді молекулалы механизмдерің қ 3. Хромосомалы абберациялар – сомалы қ қ жасушаларды б ліну процесінде ң ө хромосомалы айта рылымдар қ қ құ кездесіу м мкін, б л да канцерогенезге ү ұ алып келуі м мкін. ү • Адамны барлы ісік жасушаларында ң қ рт рлі хромосомалы аномалиялар, ә ү қ транслокациялар, делециялар ж не ә дупликациялар кездеседі.

Канцерогенезді молекулалы механизмдерің қ Хромосомаларды аберрациясы ң протоонкогендерді немі активті ң ү болуына алып келеді. Мысалы, хромосомалы транслокациялар қ протоонкогенні немі ж мыс істеуіне ң ү ұ алып келіп, ол жасушаны б ліну ң ө циклынан шы армай не мембранадан ғ ядро а немі б лінуге сигналдар ғ ү ө жібереді, не су факторларыны ө ң синтезіне алып келіп, жасушаны ң немі б лінуін оздырады. ү ө қ

Канцерогенез сатылары: • Ісік инициациясы • Ісік промоциясы • Ісік прогрессиясы

Ісік инициациясы • рбір ісік жеке жасушаны ДН Ә ң Қ –ны за ымдалуымен басталады. Б л ң қ ұ генетикалы за ымдалу себебі қ қ онкогендік вирустар.

• Тіршілік барысында а заны жасушаларында ғ ң ДН -ны за ымдалуы жиі кездеседі. Алайда Қ ң қ ісікті инициациясы шін тек ң ү протоонкогендерді ң за ымдалуы ма ызды. қ ң • Б л за ымдалулар сомалы жасушаларды ұ қ қ ң ісіктік жасуша а айналуында (трансформациясы) ғ е ма ызды фактор болып табылады. ң ң • Сонымен бірге ісікті инициациясына ң антионкогендерді ң (ген-онкосупрессорды )ң за ымдалуы да себеп болады. қ

Ісікті промоциясың • Ісікті промоциясы ң – ісік тудырушы факторлармен за ымдал ан згерген қ ғ ө жасушаларды к беюі. Б л ң ө ұ процесс за жылдар а созылуы ұ қ ғ м мкін. ү

Ісікті прогрессиясың • Ісікті прогрессиясы ң — б л ұ атерлі ісікті пайда болуына қ ң алып келетін ісік жасушаларыны ң к беюі, инвазиялы суі ж не ө қ ө ә метастаз беру процесстері.

Ісікті прогрессиясың

ортынды: Қ • Ісікті дамуында ы негізгі факторлар- б л ң ғ ұ генетикалы факторлар. қ • Ісік ауруы т ым уалаушылы а ж не ұқ қ ққ ә сырт ы орта факторларына ( мір с ру қ ө ү салтына, экологиялы жа дай а, тама тану қ ғ ғ қ сипатына) байланысты. • Ісік аурулары — мультифакториальды аурулар атарына жатады. қ • Ісік ауруыны молекулалы механизмідерін ң қ т сіну емдеу ж не алдын алу шараларын ү ә іздеуге м мкіндік береді. ү