Н.Дмитриевтің түркітануға қатысты еңбектеріне талдау Аты- жөні: Николай

Н.Дмитриевтің түркітануға қатысты еңбектеріне талдау

Аты- жөні: Николай Константинұлы Дмитриев Өмір сүрген уақыты: 16 тамыз 1898 жыл- 22 желтоқсан 1954 жыл. Туған жері: Ресей, Мәскеу. Білім ордалары: Мәскеу мемлекеттік университеті, Мәскеу шығыстану институты Ғылыми саласы: филология, түркітану. Ғылыми дәрежесі: филология ғылымдарының докторы (1938 жыл), профессор, СССР ҒА корреспондент мүшесі (1943 жыл). Ордендері: Ленин ордені, Қызыл Еңбек, “Знак Почета” ордені. Меңгерген тілдері: 30 тіл (10 тілі түркі тілдері).

Еңбектері: Строй турецкого языка. М. 1939; Грамматика кумыкского языка. М., 1940; Башкирские народные сказки: Ред., введение и прим. Н. К. Дмитриева.- Уфа, 1941. Грамматика башкирского языка. Л., 1948; Строй тюркских языков. Сб. избр. трудов. М., 1962. Русско – башкирский словарь, 1948. Вопросы башкирской филологии. 1959. (башқұрт филологтары шығарған). Башкирские народные сказки. Уфа, 1941.

Еңбек жолы: 1920 – 40 жылдары Мәскеу және Ленинград қалаларының ғылыми – зерттеу орталықтары мен ЖОО -дарында ғылыми қызметкер; Мәскеу, Ленинград мемлекеттік университтеріндегі түркітану кафедрасының меңгерушісі; 1938 жылы Ғылым академиясының Тіл білімі институтының меңгерушісі; Халықтық педагогика ғылыми – зерттеу институтының меңгерушісі; 1934 жыл Ленинград Мемлекеттік университетінің профессоры; Мәскеу Мемлекеттік университетінің қазақ тілі, балғар, башқұрт, қырым-татар бөлімдерінің меңгерушісі болып қызмет атқарады.

Исследуя башкирский язык, постоянно приходится обращаться к сравнению его с другими тюркскими языками, особенно близкому ему языками, – татарским и казахским. Факты, осмысленные с помощью сравнения, показывают, что башкирский язык является одним из самых оригинальных среди тюркских языков.

Н.К.Дмитриевтің ең үлкен еңбегі - “Грамматика башкирского языка” еңбегі. Башқұрт тілінің грамматикасы туралы жазылған алғашқы еңбек. Н.К.Дмитриев бұл еңбекті жазу үшін 10 шақты башқұрт ғалымдарының басын қосқан. “Грамматика башкирского языка” еңбегі ағылшын, орыс тілдеріне, сондай –ақ 1927 жылы француз тіліне аударылған. Башқұрт елі Н.К.Дмитриевтің башқұрт грамматикасы сіңірген еңбегі үшін 1959 жылы “Вопросы башкирского языка” деген атпен кітап басып шығарды. “Башқұрт тілінің грамматикасы” еңбегін жазу үшін ғалым 1928 жылы Башқұртстанға барады.

Фонетика Дауысты дыбыстар: Бірінші принцип: 1. тіл алды (и, і (графикада е), е (э), ә,ө,ү. 2. тіл арты (ы,а,ө,о,у, а.). Екінші принцип: Ашық (а,ә). Орташа (е,ө,о). Қысаң (ы,и,у,ү). Үшінші принцип: Еріндік (ү,у,о,ө,а.). Езулік (і,ә,а,ы,и,е).

Е дыбысы башқұрт тілінде болмаған. Башқұрт тілінде е, о дыбысын и,у деп айтқан.Бірақ орыс тілінің әсерінен е,о дыбысы енген. Е,о дыбыстары кірме мына сөздерде қолданылады: печь, цех, белем, тел,завод, вагон, метро.

Дауыстылар: 1. ы,ә,а ( башқұрт тілінің төл дыбыстары). 2. и,е,о,ө,о,у,ү ( кірме сөздер арқылы енген).

Редукция: тіл –тел, кіші – кеше, клыс – кылыс, урын – урны (ы,і,е дыбыстары түсіп қалады деген). Элизия: кара ат – карат, бара алмаймын – баралмаймын, иртунмаган – иртә унмаган.

Дауыссыз дыбыстар: Ерін (б,п,в,у,ф). Таңдай – тіс дауыссыздары (д,т,ж,з,с,ц,ш,ч). Тіларалық (й,к,г). Тіларты (к,ғ,х). Көмей дыбысы (һ). Сонатты дыбыстары (р,л). Мұрын дыбыстары (м,н,ң).

Дыбыстардың алмасуы У-б. Сауып – сабып, кауып – кабып. Б-в. Һәйбәт – һәйвәт, юлыбыз – юлывыз. Р-л (түсіп қалуы). Тоған – торған, буһа – булһа. Д-н. Каладан –каланан, кулыннан – кулындан. Д-з. Ярзан – ярдан, казза-казда. Д-л. Калада –калала, булмәлә - бәлмәдә.

Морфология 1. Самостоятельные 2. Служебные 3. послелог (шылау) 4. аффикс (жұрнақ,жалғау).

Жіктік категориясы Жекеше: 1- жақ.мын, мен, мөн, мон 2-жақ. Һын, һен, һон, һөн. 3-жақ. Дыр,дер, дор,дөр, тыр,тер,тор,төр, зыр,зер,зор,зөр. Көпше: 1-жақ. Быз,без,бөз,боз. 2-жақ. Һығыз,һегез, һоғоз, һөгөз. 3- жақ. Дырзар, дорзар, дерзәр, дөрзөр, тырзар, торзар, терзәр, төрзәр, зырзар, зорзар, зерзәр, зөрзәр.

Тәуелдік категориясы Жекеше: 1- жақ. Ым,ем,ом,өм (атым, кошом). 2-жақ. Ың,оң,ең,өң (атың, кошоң). 3-жақ. Ы,е,о,ө (аты, кошо). Көпше: 1-жақ. Ыбыз,обоз,ебез, өбөз (атыбыз, кошобоз). 2-жақ. Ығыз,оғоз,егез,өгөз (атығыз,кошоғоз). 3-жақ. Тары,дары, зары, тәре, дәре,сәре (аттары, коштары).

Неопр. п. (юл). Р.п. -дың,зоң,төң,нең.(юлдың). Д.п. – ға,ка,гә,кә.(юлға). В.п. – ды,то,зе, нө.(юлды). М.п. -да,та,зә,лә.(юлда). И.п. –тан,дән,зән,нан.(юлдан). Септеу категориясы

Сын есім жұрнақтары -Лы,ло,ле, лө. (атлы, акыллы). -Лык, лок, лөк, лек.(айлык, ташлык). -Әк, ак, өк, ок, ек, ык, к.(ватык, бозок). -Қыр.ғыр,кер,гер. (тапкыр, һизгер). -ғы,кы, ге, ке.(әуелге, илдәге).

Сан есім түрлері 1. Есептік сан есім. Бер,ике, өс, дүрт, биш, алты, ете, һигез, доғуз, ун). 2. Бөлшектік сан есім. (биштән өс, утызған ун доғыз). 3. Реттік сан есім. –ынсы, онсо,енсе, өнсө (икенсе, өсөнсө). 4. Топтау сан есім. – ар, ер,шар, шәр. (унар, алтышар). 5. Жинақтау сан есім. –ау,әу. (өсәу, унау). 6. Болжалдық сан есім. –лап,ләп. (унлап, өсләп).

Есімдік түрлері 1. жіктеу есімдігі: мин (мен), һин (сен), ул (ол), без (біз), һез (сіз), улар (олар). 2. сілтеу есімдігі. Был – ошо (мынау), шул-теге (сол). 3. Сұрау есімдігі. Кімнең? (кімнен?), нәмә (не), ни (қандай), ниндәй (қандай), нисек (қала й). 4. жалпылау есімдігі. Һәр, һәр кере (барлық, күллі), бөтә (барлығы), уз (өз). 5. белгісіздік есімдігі. Әллә нәмә, әллә ни (бірдеме), әллә ниндәй (қандай да). 6. Болымсыздық есімдігі. Һих, бер (еш).

Үстеу -са, сә. Бакортса (башқұртша), айырымса (айрықша). -дай, тәй, зай, ләй. Сәсәндей (шешендей), кыззай (қыз балаша). -Ын,ен. Көзөн (күзде), язын (көктемде). -тын, тен. Астыртын (астыртын), әкертен (ақырын). -ғары, гәре,кары, кәре. Юғары (жоғары), эскәре (ішке).

Шылау 1. септеулік. Менен (бірлән), өсөн (үшін), карай (қарай), башка (басқа). 2. жалғаулық шылау. Һәм (және), тағы, ләкин (бірақ), түгел, йәки (немесе), сөнки(сондықтан). 3. демеулік шылау. Мы (ме), дә, та, лабаһа (мүмкін), дыр (дыр), тыр (тыр).

Ашық рай. Алыр инем (алдым), аласакмын (аламын), алғанмын (алып алғанмын). Бұйрық рай. Алғыз, килегез (келгіз). Қалау рай. Алайым (алғым), киләйем (келгім). Шартты рай. Алһам (алсам), килһәм (келсек). Етістік

Көсемше -а.е,й. Ала, бара. -Ып,өп, оп, еп. Алып, килеп. -Канса, кәнсә,ганса, гәнсә. Эскәнсе (ішкелі, алганса ( алғалы).

Есімше -кан, ган, кән, гән. Каскан (қашқан), киткән (кеткен). -Асак, әсәк. Аласак (алмақ), беләсәк (білмек). -ар, ыр, ер, әр. Тотор (ұстар), көлдөрөр (күлдірер).

Байланыс түрлері 1. қиысу. Һез килдегез ( сіз келдіңіз). 2. меңгеру. Калаға келдим (қалаға келдім). 3. жанасу. Якшы укыйһығыз (жақсы оқисыз).

Айқындауыш мүше Без, колхозсылар,Бөтә Союз ауыл хужалығы күргәзмәһенә катнашыу хокукы алыу өсен көрәшербез (Біз, колхозшылар,Союзаралық ауылшаруашылық көрмесіне қатысу құқығын алу үшін күресеміз).