Медициналы қ клиникалы қклиникалы қ зерттеулерді дизайны

Медициналы қ клиникалы қклиникалы қ зерттеулерді дизайны ңзерттеулерді дизайның

Медициналы клиникалы қ қ зерттеулерді дизайны ңзерттеулерді дизайның Дизайн түсінігін ағылшын тілінен аударғанда ( design ) жоспар, жоба, сызба, конструкция мағынасын береді. • Дәлелді медицинадағы санды және сапалы зерттеу әдістері • Клиникалық сынақ, анықтамасы, жіктелуі • Дәлелді медицинадағы статистикалық анализ. • Клиникалық зерттеу нәтижелерінің дәлелділік деңгейі және ұсынылым градациясы

• Клиникалы сынақ қ — нау астарды негізгі (сына қ қ ж ргізілетін) немесе ба ылау (салыстыру) топтар а ү қ ғ е гізіп медициналы іс- рекеттер мен клиникалы ң қ ә қ а ырыны арасында ы себепті мен н тижелік қ ң ғ ә байланысын аны тау а арнал ан қ ғ ғ келешек ба ытта ғ (проспективті) ж ргізілетін андайда болмасын ү қ тексеріс (медициналы журналдар қ редакторларыны халы аралы йымыны ң қ қ ұ ң аны тамасы). қ Б л жа а теориялы ілім ұ ң қ на тылы ын тексеретін клиникалы қ ғ қ сына тарды (КС) е а ыр ы б лігі. қ ң ң қ ғ ө • КС дизайн т рі – б л клиникада ылыми ү ұ ғ зерттеуді ткізу дісі, я ни оны йымдастыру ө ә ғ ұ немесе архитектурасы

КС дизайн түрі – бұл жіктелген белгілер жинағы, олар: • 1) нақты клиникалық жағдайлар; • 2) зерттеу әдістері • 3) нәтижелерді өңдейтін статистикалық (сандық) әдістер.

Зерттеулердің дизайны бойынша жіктелуі • Обсервациялық зерттеулер (бақылау)- бұл зерттеуде бір немесе одан да көп науқастар тобы белгілі бір сипаты бойынша бақылауда болады, ал зерттеуші мәліметтерді жағдайлардың тәбиғи үрдісінде, белсенді араласпай жәй бақылау арқылы жинайды; • Экспериментальдық зерттеулер – жасалған іс-әрекеттің ( препарат, процедуру, ем) нәтижесі бағаланады ; бір, екі немесе одан көп топтар қатысады. Жасалатын іс-әрекет бақыланады.

1. Обсервациялық ↓ Сипаттау Аналитикалы қ ↓ Жа дай Случай-контроль ғ туралы Когортты м лімет ә 2. Экспериментальды қ ↓ Клиникалы сына тар қ қ

Медициналық зерттеулерге қойылатын маңызды талаптар • Зерттеуді д рыс йымдастыру (дизайн) ж не рандомизацияны ұ ұ ә ң математикалы жа ынан негізделген дісі. қ ғ ә Тексерістерге е гізілетін мен е гізілмейтін к рсеткіштер к лемі ң ң ө ө на ты аны талады ж не са талады. қ қ ә қ • Дертті емнен кейінгі ж не ем жасалма анда ы а ыры ң ә ғ ғ қ (к рсеткіштері) д рыс аны тал ан (белгіленген). ө ұ қ ғ • Зерттеуді ткізілетін орны ң ө • Зерттеуді за тылы ы ң ұ қ ғ • Алын ан ма л маттарды статистикалы делуінде санау дістері ғ ғ ү ң қ өң ә ретімен олдан ан. қ ғ

Классикалы ылыми зерттеулерді қ ғ ң жалпы а идалары. қ ғ Клиникалы сына тар қ қКлиникалы сына тарқ қ Ба ыланатын қ • Препаратты немесе іс- рекеттерді (процедураларды) бас а ә қ препараттармен немесе іс- рекеттермен (процедуралармен) ә салыстыру • Ке інен тарал ан, емдеу рдісіндегі айырмашылы ты аны тау ң ғ ү қ қ м мкіншілігі мол. ү Ба ыланбайтын қ • -Іс- рекеттерді (процедураларды) немесе препараттарды олдану ә қ т жірибесі, біра бас а ем т рімен салыстырмай ә қ қ ү • -Аз олданылады, на тылы ы т мен қ қ ғ ө • -Іс- рекеттерді (процедуралары) салыстыру м мкіншілігі ә ү препараттар а ара анда жо ары ғ қ ғ ғ

Науқасқа көмек көрсетудегі дәрігердің алдында тұрған клиникалық сұрақтардың типтері Клиникалы с ра тарды негізгі категориялары болады: қ ұ қ ң аурушылды ты таралуы, ауіп факторы, диагноз, қ ң қ емдеу тиімділігі ж не болжамы ә • алыптыдан ауыт уы – сау немесе ауру? Қ қ • Диагноз – аншалы ты на ты диагноз? қ қ қ • Жиілігі — Осы дерт аншалы ты жиі кездеседі ? ? қ қ • ауіпі — Осы дертті жиі дамуы андай атерлі жа дай а Қ ң қ қ ғ ғ байланысты?

• Болжау – осы дертті жиі дамуы андай атерлі жа дай а ң қ қ ғ ғ байланысты? • Емдеу — Емнен кейін дерт а ымы алай згереді? ғ қ ө • Алдын-алу — Сау адамдарда осы дертті алдын-алу а ң ғ шаралары бар ма? Осы дертті ерте аны тап қ ем ж ргізілсе а ымы жа сара ма? ү ғ қ Себебі — Осы дертті дамуына андай жа дайлар сер ң қ ғ ә етеді? ны Құ — Осы дерт еміні ны анша? ң құ қ

Медициналық зерттеулер түрлері • Ж йелік шолулар, мета-анализү • Рандомизациялы клиникалы сына тар қ қ қ (зерттеулер) (РБС) • Когортты сына тар (зерттеулер) қ қ • Бол ан жа дай ⁄ ба ылау (салыстырмалы) ғ ғ қ тобы зерттеулер • Бірнеше жа дайлар, бір мысалды (жа дай) ғ ғ м ліметтеу ә • Ин витро ж не жануарларда зерттеу ә

Ж йелік шолулар (ЖШ)ү • Бір жағдай бойынша ерекше жасалған бірнеше зерттеулер қорытындысына жүйелік және кездейсоқ қателер әсерін мүмкіншілігінше азайтатын әдістер қолданылынып жүргізілген ғылыми сараптама; • Бұл белгілі бір тақырып бойынша жүргізілген әртүрлі сынақтар қорытындыларының нәтижесі және бүл зерттеу бірден-бір жиі пайдаланады (оқылады), өйткені қажетті мәліметпен тез және толық танысуға мүмкіншілік береді. • ЖШ мақсаты – бұрын жүргізілген сынақтар нәтижелерін жан-жақты, қатаң және нақты зерттеу.

Сапалы жүйелік шолу • ерекше ж ргізілген бірнеше ү зерттеулер орытындысы арал ан, қ қ ғ біра статистикалы сараптама қ қ ж ргізілмеген. ү

• Мета-анализ – мағыналы ғылыми зерттеу және дәйектемеліктің ең жоғарғы шыңы: • Барлық ғылыми зерттеулердің қорытындысына негізделген тиімділік туралы мәліметтер қосындысының сандық көрсеткіші ( H. Davies , Crombie I. , 1999); • Әдебиеттегі мәліметтердің сандық жүйелік шолуы немесе мәліметтердің статистикалық көрсеткіштер қосындысын алуға бағытталған алғашқы нәтижелердің сандық сараптамасы

РАНДОМИЗАЦИЯЛЫҚ БА ЫЛАУЛЫ СЫНА ТАР (зерттеулер) — РБС Қ ҚБА ЫЛАУЛЫ СЫНА ТАР (зерттеулер) — РБСҚ Қ РБС – қ зіргі уа ытта ы медицина іліміндеә қ ғ клиникалы тиімділікті ба алауда жалпы қ ғ мойындал ан ылыми зерттеулерді бірден – бір ғ ғ ң на ты дісі қ ә. Рандомизация – б л сына а атысушыларды ұ ққ қ топтар а б лінуіні кездейсо реттілігін ғ ө ң қ ай ындауда олданылатын діс. ( қ қ ә rand – франц. – жа дай). ғ РБС — емді ба алау к рсеткіштері ғ ө

РБС кезіндегі зерттеу құрылымы • 1. Ба ылау (салыстырмалы) топты болуы. қ ң • 2. Нау астар іріктелуіні на ты к рсеткіштері қ ң қ ө (сына а алынуы мен шы арылуы). ққ ғ • 3. Нау астарды зерттеуге рандомизация қ топтарына б ліну алдына дейін алу. ө • 4. Нау астарды топтар а кездейсо (арнайы қ ғ қ к рсеткіштерге байланысты емес) б лу ө ө (рандомизация) • 5. «Жасырын» т рде емдеу ү • 6. Ем н тижесін «жасырын» т рде ба алау ә ү ғ

Зерттеу рылымы — құ н тижелерді орытындылау ә қн тижелерді орытындылауә қ • 7. Емнің жанама әсері мен асқынулары туралы мәлімет • 8. Сынақ барысында шығып кеткен науқастар туралы мәлімет • 9. Сәйкес статистикалық сараптама, қолданған мақалалар, бағдарламалар ж\е т. б. туралы мәлімет • 10. Анықталған тиімділіктің өлшемі мен статистикалық нақтылығы туралы мәлімет

• РБС – ақырғы нәтижелер екі топтағы науқастарда өткізілуі қажет : • Бақылау (салыстырмалы) топ – ем жүргізілмейді немесе кәдімгі, стандарттық ем жүргізіледі әлде науқастар плацебо қабылдайды; • Нақты (белсенді) емделу тобы – тиімділігі зерттелетін ем жүргізіледі.

• Плацебо (placebo) – бұл басқа нағыз дәрінің немесе басқа шаралардың тиімділігін тексеруде әсерін салыстыратын бейтарап зат (іс-әрекет). Бақылаулы сынақтарда плацебо науқастар ем түрінен бейхабар болу үшін «жасырын» түрдегі әдістерінде қолданылады. (Мальцев В. , ж\е басқ. , 2001). Бұл әдіс сынақтадағы науқасқа ем алмауы қатерлі болмайтын жағдайда ғана қолданылады.

• Белсенді бақылау – зерттелетін көрсеткішке тиімді әсер ететін дәрі қолданылады (жиі жағдайда жақсы зерттелген, ұзақ уақыт және тәжірибеде кеңінен пайдаланудағы дәрі – «алтын» қор дәрісі).

• Салыстырмалы топтар бір келкі болуы қажет — салыстырмалы топтағы науқастар мына белгілер бойынша сәйкес және бірдей болуы қажет: • Дерттің клиникалық ерекшіліктері және қосымша дерттер • Жасы, жынысы, рассалық тегі

Топтарды репрезентативтігі ң (( ай ындылы ы) қ ғ • Статистикалық көрсеткіштердің нақты болуы үшін әр топта ғы науқастар саны жеткілікті болуы қажет. • Науқастар топқа кездейсоқ бөлінуі қажет, яғни іріктелуде нәтижеге әсер ететін топ арасындағы айырмашылықтар жойылу қажет (рандомизация әдісі). .

• Жасырын әдісі – қатысушылар жағынан ем нәтижесіне арнайы немесе арнайы емес әсер ету мүмкіншілігін азайту мақсатында, яғни субъективті қатерді жою, дәйектемелі медицинада «жасырын» әдісі ( ағылш. blinding ) қолданылады.

«Жасырын» әдісінің түрлері : : • Жәй немесе бір жақты «жасырын» әдісі ( single-blind) — белгілі бір топқа жататынын науқас білмейді, бірақ дәрігер біледі; • Екі жақты «жасырын» әдісі (doubl — blind) — белгілі бір топқа жататынын науқаста, дәрігерде білмейді; • Үш жақты «жасырын» әдісі (triple — blind) — белгілі бір топқа жататынын науқаста, дәрігерде және ұйымдастырушыларда (статистикалық сарапшылар) білмейді; • Ашық зерттеу (open-label) – қатысушылар зерттеу туралы хабардар.

• РБС нәтижелері мәліметтері маңызды және тәжірибеде қолдануда мағыналы болуы қажет: • Бұл жағдай сақталады егерде науқастар жеткілікті ұзақ уақыт бақылауда болса және сынақ барысында бас тартқандар саны аз болса (<10% )

Ем тиімділігінің нақты көрсеткіштері • Біріншілік – науқастың өмір тіршілігімен байланысты негізгі көрсеткіштер (әр түрлі себептерден немесе негізгі зерттеудегі дерттен өлім, зерттеудегі дерттен жазылу) • Екіншілік — өмір тіршілік сапасының жақсаруы, асқынулар жиілігін төмендету, дерт белгілерінің жеңілдеуі • Жанама (Суррогаттық), үшіншілік — зертханалық пен аспаптық тексерістер қорытындысы; болжам бойынша бұл көрсеткіштер біріншілік және екіншілік көрсеткіштермен байланысты

• Рандомизациялық клиникалық сынақтар (зерттеулер) – ақырғы нәтижені бағалауда айқын көрсеткіштер қолданылуы қажет: • Осы дерттен өлім • Жалпы өлім • «Үлкен» асқынулар даму жиілігі • Ауруханада қайта емделу жиілігі • Тіршілік сапасынын бағалау

Когортты (проспективтік – алдын қ болжау) зерттеулер (когорт-топ) • Когортты (проспективтік — алдын болжау) зерттеулер – қ ауып- атер жа дайлар қ қ ғ немесе болжама жа дайлар серін зерттеуге м мкіншілік береді: ғ ә ү • сас белгілері бойынша топ а іріктеліп алын ан нау астар осы белгілерді рі арай Ұқ қ ғ қ ң ә қ келешекте дамуына ба ыланып зерттеледі. қ • ауып- атер серін болжау немесе а ырын болжаудан басталады Қ қ ә қ • Нау астар топтары: қ • — ауып — атерлі сері бар қ қ ә • — ауып — атерлі сері жо қ қ ә қ • Уа ыты бойынша келешекті (алдын-проспективті) болжау, сына та ы топта негізгі қ қ ғ бол ан ( сер еткен) жа дайды аны тау ғ ә ғ қ • «Егерде ауып-катер жа дайды сері болса келешекте адамдар ауырама, ? » деген қ ғ ң ә с ра а жауап береді ұ ққ • Негізінде алдын (келешек-проспективті) болжау ба ытта ткізіледі, біра ткен ғ ө қ ө кезе дегі (б рын бол ан — ретроспективті) серді зерттеугеде болады ң ұ ғ ә • Екі топ бірдей ба ылауда болады қ • А ырын ба алау қ ғ • Сыр атнама бойынша когортты зерттеулер – топтар б рын ауыр ан нау астар қ қ ұ ғ қ сыр атнамасы бойынша іріктеледі, зерттеу мен ба ылау к зіргі уа ытта ткізіледі қ қ ә қ ө

Бол ан жа дай — ба ылау тобығ ғ қ • Зерттеу қауып – қатер жағдай мен клиникалық жағдай арасындағы байланысты анықтау үшін ұйымдастырылады • Бұл зерттеуде екі топта (бірінде дерт дамыған, ал екіншісінде дамымаған) қолайсыз әсерге ұшыраған қатысушылар көлемі салыстырылады • Негізгі мен салыстырмалы топ қатерлі әсер бойынша бір популяцияға жатады • Негізгі мен салыстырмалы топта әсер ететін жағдай бірдей болу қажет • Дерт t = 0 жағдайда жіктеледі • Әсер екі топта бірдей өлшенеді • Жаңа ғылыми зерттеулер мен теориялардың негізі болуы мүмкін

Бол ан жа дай — ба ылау тобы ( тіп ғ ғ қ ө кеткен уа ытта — ретроспективті): қ • -Зерттеудің басталуында ақыры белгісіз • -Жағдайлар: дерт немесе ақыры бар • — «Не болды? » деген сұраққа жауап береді • -Бұл көлденең Лонгитудиальды) жүргізілетін зерттеу

Бірнеше жа дайларды зерттеу немесе ғ сипатын зерттеу • Бірнеше жағдайларды сипаттау — бір шараны (іс-әрекетті) бірінен соң бірі тексеріске алынған бөлек топтарда зерттеу (салыстырмалы топ болмайды) • Мысалы, қантамырлар хирургі ми ишемиясы бар 100 аурудың ұйқы артериясына жасаған реваскуляризацияның қорытындысын сипаттайды • Бақылаудағы кіші топтарда нақты зерттелудегі белгілер сипатталады • Зерттеу қысқа уақытта жүргізіледі • Зерттеу гипотезалары еңгізілмейді • Салыстырмалы топ болмайды • Басқа зерттеулердің бастамасы болуы мүмкін • Бұл зерттеу жеке науқастар мәліметтерімен шектеледі