Мал шаруашылы ы ғ — ауыл шаруашылы

Мал шаруашылы ы ғ — ауыл шаруашылы ыны мал ғ ң німдерін ндіру шін мал ө ө ү сірумен айналысатын саласы. ө Мал шаруашылы ы халы ты ғ қ азы -т лікпен (с т, май, ет, т. б. ) қ ү ү же іл ж не тама нерк сіптерін ң ә қ ө ә шикізатпен (ж н, тері, ет ү німдері алды тары, т. б. ) ауыл ө қ қ шаруашылы ы ндірісін ғ ө к ш-к лік (ат, гіз, т йе, т. б. ) ү ө ө ү ж не ты айт ышпен амтамасыз ә ң қ қ етеді. Мал шаруашылы ы ғ

Ірі ара сіру қ ө о ыржай белдеуді таби и қ ң ң ғ ж не м дени жайылымдармен жа сы ә ә қ амтамасыз етілген орман, орманды дала, қ дала айма тарында жа сы жол а қ қ ғ ойыл ан. Д ниеж зі бойынша ірі қ ғ ү ү араны мал басы 1, 3 млрд- а жетіп отыр. қ ң қ ндірілетін с тті барлы ын дерлік, ал Ө ү ң ғ етті 35%-ын осы ірі ара малы береді. ң қ Интенсивті с тті ж не етті-с тті ү ә ү ба ытта ы мал шаруашылы ы дамы ан ғ ғ елдерге т н, оларда мал олда да, ә қ жайылымда да ба ылады. німділік те ғ Ө ө жо ары бол анды тан, б л шаруашылы ғ ғ қ ұ қ саласы жылдан-жыл а ркендеуде. ғ өІрі ара сіру қ ө

Етті ба ытта ы мал к бінесе о ыржай ж не субтропиктік ғ ғ ө қ ң ә белдеулерді не рлым р а аудандарында тарал ан. Онда ң ғұ құ ғ қ ғ экстенсивті отарлап жайылымда ба у ж не к шпелі мал ғ ә ө шаруашылы ы басым келеді. Д ниеж зінде етті е к п ғ ү ү ң ө ндіретін елдер атарына А Ш, ытай, Бразилия, Аргентина ө қ Қ Қ ж не Ресей жатады. С т ндіру ба ытында ы ірі ара сіру ә ү ө ғ ғ қ ө к бінесе ала ма ы мен халы ты ыз оныстан ан ө қ ң қ ғ аудандарда дамы ан. сіресе Еуропа мен Солт стік ғ Ә ү Американы орман зонасында орналас ан елдерде жа сы ң қ қ жол а ойыл ан. С т ндіруден А Ш, Ресей, ндістан, ғ қ ғ ү ө Қ Ү Бразилия ж не Батыс Еуропа елдері ерекше к зге т седі. ә ө ү Жайылымды жерлер мен ш птесін сімдіктерді жеткілікті қ ө ө ң бол анына арамастан, Африкада, сіресе оны тропиктік ғ қ ә ң айма тарында ірі ара саны те аз. Оны басты себебі — қ қ ө ң й ы ауруыны оздыр ышын тарататын цеце шыбыны. ұ қ ң қ ғ Сонды тан м нда б л ауру а шалды пайтын ірі арадан зебу қ ұ ұ ғ қ қ сіріледі. ө

Шош а шаруашылы ы қ ғ д ниеж зілік ет ү ү німіні 40%- а жуы ын береді, азір ө ң ғ ғ қ оны саны 0, 8 млрд-тан асып отыр. Ірі ң арамен салыстыр анда к й қ ғ ү тал амайтынды тан ж не тез ғ қ ә сіп- нетіндіктен б л шаруашылы ө ө ұ қ адамдар ты ыз оныстан ан айма тарда ғ қ ке тара ан. Д ниеж зіндегі шош а ң ғ ү ү қ саныны жартысына жуы ы Азия а, оны ң ғ ғ ң ішінде, е алдымен, ытай а келеді. ң Қ ғ (Азияны кандай елдерінде шош а ң қ м лдем сірілмейді, оны себебі ү ө ң неліктен? ) Сонымен атар А Ш, қ Қ Бразилия, Германия, Ресей, Польша елдерінде де шош а шаруашылы ы жа сы қ ғ қ дамы ан. ғ Шош а шаруашылы ы қ ғ IKAZ. KZ — ашы м ліметтер порталы қ ә

ой шаруашылы ы ет-ж н ба ытында ы Қ ғ ү ғ ғ ж не биязы, жартылай биязы ж н ә ү ба ытында ы болып б лінеді. Ет-ж н ғ ғ ө ү ба ытында ы ой шаруашылы ы ыл алы ғ ғ қ ғ ғ жеткілікті ж не климаты біршама ж мса ә ұ қ аудандарда, ал биязы ж нді ой ү қ шаруашылы ы не рлым р а ғ ғұ құ ғ қ аудандарда тарал ан. Д ниеж зі бойынша ғ ү ү ой саны 1, 2 млрд бас а жетіп отыр. ой қ қ Қ шаруашылы ыны ет-ж н ба ытында ы ғ ң ү ғ ғ тауарлы ндірісі Солт стік ж не О т стік ө ү ә ң ү Американы , Аустралия мен О т стік ң ң ү Еуропаны , Орталы ж не Орта Азияны , ң қ ә ң О т стік Африканы о ыржай ж не ң ү ң қ ң ә субтропиктік белдеулеріні р а ң құ ғ қ аудандарында жа сы дамы ан. қ ғой шаруашылы ы Қ ғой шаруашылы ыҚ ғ IKAZ. KZ — ашы м ліметтер порталы қ ә

Биязы ж нді ойлар те сапалы ж н бередіү қ ө ү , ол ж н маталарын ү жасау, кілем то у мен тері-был ары нерк сібінде олданылады. қ ғ ө ә қ Алды ы Азия, Орта Азия ж не О т стік Африка елдерінде арак л ңғ ә ң ү қ ө елтірісін дайындау жол а ойыл ан. Д ниеж зіндегі ойы е к п ел ғ қ ғ ү ү қ ң ө — Аустралия (130 млн астам), одан кейін ытай (112 млн-нан Қ астам). Ал аза станда ы ойды саны 2008 жылы 16 млн-нан с л Қ қ ғ қ ң ә ана асты. Ж н ндіруден жетекші елдер атарына Аустралия, ғ ү ө қ ытай, Жа а Зеландия, Уругвай ж не Ресей жатады. Қ ң ә ой шаруашылы ыны д ниеж зіндегі аса ірі айма ы Қ ғ ң ү ү ғ — Аустралияны ш лейтті аудандары. ойды басым к пшілігі жеке ң ө Қ ң ө иелерге немесе компаниялар а арайтын ірі ой шаруашылы ында ғ қ қ ғ сіріледі. Ондай шаруашылы тар «шипстейшнз» деп аталады. ө қ «Шипстейшнз» онда ан, кейде тіпті ж здеген мы гектарды алып ғ ү ң жатады. Оны е лкеніні ауданы 2 мы км²-ден асады. М нда бір ң ң ү ң ң ұ мезгілдегі ой басы 10— 20, тіпті 50— 100 мы а дейін жетеді. ой қ ңғ Қ б кіл жыл бойы таби и жайылымдарда жайылып ба ылады. ү ғ ғ К бінесе жо ары сапалы ж н беретін биязы ж нді ой т ымы — ө ғ ү ү қ ұқ Аустралия мериносы сіріледі. Гоулберне аласында осы ой а ө қ қ ғ » лкен Меринос» деп аталатын ескерткіш орнатыл ан. Ү ғ

с шаруашылы ы Құ ғ — ауыл шаруашылы ыны е жа а ж не е ғ ң ң ң ә ң ар ынды дамып келе жат ан саласы. қ қ қ німні ыс а мерзімде ндірілуі нары Ө ң қ қ ө қ с ранысына ба ыт-ба дар стау а ұ ғ ғ ұ ғ м мкіндік береді. ү XX асырды екінші ғ ң жартысынан бастап, Солт стік Америка ү мен Батыс Еуропа елдерінде бройлер балапандарын сіретін ірі с сіру ө құ ө кешендері алыптаса бастады. Б гінгі қ ү та да сты саны ж нінен ытай, ң құ ң ө Қ А Ш, Ресей, ал ж мырт а ндіруден Қ ұ қ ө ытай, А Ш, Жапония, Ресей ж не Қ Қ ә ндістан ерекше к зге т седі. Ү ө үс шаруашылы ы Құ ғ

Мал шаруашылы ыны тарихы осыдан 10 мы жылдай ғ ң ң б рын жабайы жануарларды ол а йрету кезе інен бастау ұ қ ғ ү ң алады. Ал аш ыда мал шаруашылы ы таби и сипатта ғ қ ғ ғ дамы анды тан малдарды німділік ба ыттары мен ғ қ ң ө ғ т ымдары санын л айту а жеткілікті жа дайлар болмады. ұқ ұ ғ ғ ғ Мал т ымдарын шы аруды ар ын алуы мал ұқ ғ ң қ қ шаруашылы ы німдерін ндіру тауарлары сипат ал ан ғ ө ө ғ капиталистік атынастарды ркендеуімен ты ыз қ ң ө ғ байланыста ж рді. Мы да ан жылды тарихы бар мал ү ң ғ қ шаруашылы ыны аза станны экономикалы , ғ ң Қ қ ң қ леуметтік ж не м дени дамуында ы орны ерекше болды. ә ә ә ғ аза станда ы мал Қ қ ғ шаруашылы ы ғ

20 асырды басына дейін адамдарды л-ау аты мен ғ ң ң ә қ т рмыс тіршілік де гейі т гелге жуы мал ұ ң ү қ шаруашылы ыны ркендеу де гейімен аны талды. ғ ң ө ң қ аза стан жерінде мал шаруашылы ы ежелден жайылым Қ қ ғ ауыстырып отыруды талап ететін к шпелі ж йе бойынша ө ү дамы анды тан негізінен ой, ешкі, жыл ы ж не т йе ғ қ қ қ ә ү сірілді. Салыстырмалы т рде к тімді ж не нарлы ө ү ү ә құ азы тарды к п ажет ететін сиырды ке інен таралуы, қ ө қ ң ң сондай-а , аза хал ы т рт т лік мал санатына оспайтын қ қ ө ү қ шош а сіруді ол а алынуы 19 — 20 асырларда Ресейден қ ө ң қ ғ ғ орыс шаруаларыны оныс аударып келе бастауымен ты ыз ң қ ғ байланысты. Сол кездерде Орталы аза стан айма ында ы қ Қ қ ғ ғ мал шаруашылы ы ерекшеліктерін аны тау ма сатында ғ қ қ ж ргізілген зерттеулер н тижесі мал т рлері лес ү ә ү ү салма ыны т мендегідей бол анды ын к рсетті. ғ ң ө ғ ғ ө

аза станда 19 асырды со ына дейін негізінен ой, ешкі, Қ қ ғ ң ң қ т йе ж не жыл ы т ліктері сірілуіні бірнеше басты ү ә қ ү ө ң себептері бар: Жер аума ыны 70%- а жуы ын (182 млн. га) ғ ң ғ ғ осы малдарды сіру ар ылы тиімді пайдалану а болатын ө қ ғ жайылым ал аптары алып жатты; айтыл ан малдар жергілікті қ ғ таби ат жа дайларына барынша бейімделді, жыл бойына ғ ғ дерлік жайылым азы ын пайдаланып сіп- нді, сонымен ғ ө ө бірге, жергілікті халы оларды зіндік ны т мен ж не зор қ ң ө құ ө ә с раныс а ие нім т рлерін ндіру мен оларды деуді ұ қ ө ү ө өң ң тиімді технологияларын (ет, май, с ттен, та ам, ж н, теріден ү ғ ү киім-кешек, к шпелі баспана —киіз й жасау) жа сы ө ү қ ме герді. р т рлі айма тарда ы мал шаруашылы ыны ң Ә ү қ ғ ғ ң дамуы мен т лік т рлеріні лес салма ына на ты ү ү ң ү ғ қ аудандарды жер, су, ауа райы ерекшеліктері лкен серін ң ү ә тигізеді. Сиыр сіру уелден-а топыра ы нарлы, ө ә қ ғ құ шал ынды айма тарда н тижелі ж ргізілсе, ш л ж не ш лейт ғ қ ә ү ө ә ө жерлерде малды негізгі б лігін (80%-дан аса) уа малдар ң ө қ ( ой, ешкі) рады. қ құ

аза станда 1916 жылы 18, 4 млн. бас Қ қ ой мен ешкі, 4, 3 млн. жыл ы, 733 мы қ қ ң т йе, 5, 0 млн. бас сиыр сірілді. 1918 ү ө — 21 жылы Азамат со ысы мен ғ бірнеше рет айталан ан ж т қ ғ ұ н тижесінде мал саны 1916 жылмен ә салыстыр анда 3 еседен аса т мендеді. ғ ө 1923 — 29 жыды аралы ында ауыл ғ шаруашылы ын игеруге ба ыттал ан ғ ғ ғ жан-жа ты шаралар барысында мал қ саны айтадан 1916 жыл ы де гейге қ ғ ң жеткізілді. Алайда, 1930 — 33 жылы ауыл шаруашылы ын жаппай ғ жымдастыру нау анында жіберілген ұ қ рескел ателіктер салдарынан мал ө қ басы 10 еседен аса ыс арды. қ қ Республика мал шаруашылы ын ғ алпына келтіруде 1932 жылы Орталы қ қ комитет абылда ан “ аза стан мал қ ғ Қ қ шаруашылы ы туралы” шешіміні ғ ң ма ызы зор болды. рбір отбасы а ң Ә ғ 100 -ге дейін ой-ешкі, 8 — 10 сиыр, 3 қ — 5 т йе мен 8 — 10 жыл ы стау а ү қ ұ ғ р сат берілді. ұқ

аза станда ауыл шаруашылы ы мен ндірісті жоспарлы т рде Қ қ ғ ө ү дамыту, жа а жерлерді игеру ж не отыры шылы мір салтыны ң ә қ қ ө ң берік орны уы Мал шаруашылы ыны жа а ба ыттары — с тті ғ ғ ң ң ғ ү ж не етті м йізді ірі ара мал шаруашылы ын, биязы ж не ә ү қ ғ ә биязылау ж нді ой шаруашылы тарын, арак л ойы ү қ қ қ ө қ шаруашылы ын ркендетуге ке жол ашты. 1934 — 90 жылы ғ ө ң аралы ында жымды ж не ке естік шаруашылы тар ж мысыны ғ ұ қ ә ң қ ұ ң ж йелі йымдастырылуы Мал шаруашылы ыны барлы ү ұ ғ ң қ салаларын айтарлы тай жо ары ар ында дамыту а м мкіндік қ ғ қ қ ғ ү берді. 1990 — 92 жылы аза станда малды 51, оны ішінде 18 Қ қ ң ң ой, 11 м йізді ірі ара, 13 жыл ы, 3 т йе т ымдары мен қ ү қ қ ү ұқ т ымды топтары сірілді. Оларды жартысына жуы ы 12 ой, 4 ұқ қ ө ң ғ қ сиыр ж не 3 жыл ы т ымы аза стан алымдары мен Мал ә қ ұқ Қ қ ғ шаруашылы ы саласы мамандарыны бірлескен жемісті е бегі ғ ң ң н тижесінде шы арылды. Осы мал т ымдарыны гендік орын ә ғ ұқ ң қ тиімді пайдалану, зоотехникалы талаптар а сай азы тандыру мен қ ғ қ ба у а негізделген технологияларды ке інен олданылуы жыл ғ ғ ң ң қ сайын 1, 5 млн. тонна ет (сойыс салма ымен), 5, 5 млн. тонна с т, ғ ү 100 мы тонна (таби и) ж не 1700 мы дана а жуы арак л ң ғ ү ә ң ғ қ қ ө елтірісін ндіруді амтамасыз етіп келді. ө қ