М. Оспанов атында ы Батыс аза стан мемлекеттік

М. Оспанов атында ы Батыс аза стан мемлекеттік медицина университетіғ Қ қ Кафедра: К сіби аурулар ж не гигиеналы п ндер ә ә қ ә П н: аза станда ы алды ы атарлы ндіріссалаларыны ә Қ қ ғ ңғ қ ө ң е бек гигиенасы ң Та ырыбы: аза станда ы т сті металлургия саласыны даму ар ыны қ Қ қ ғ ү ң қ қ Орында ан: 502 МПІ, Айдарбаева мина ғ Ә Галимжанова Макпал Диханова Жаная Тексерген: лбаева А. Б Құ А т бе 2016 жыл қ ө

* Жоспар: * І. Кіріспе * А. аза станда ы т сті металлургия к здеріҚ қ ғ ү ө * Б. Негізгі ндірілетін німдер ө ө * С. аза стан экономикасында ы т сті металлургияны Қ қ ғ ү ң алатын орыны * ІІ. Негізгі б лім ө * А) ІІІ. орытынды б лім Қ ө

* Кіріспе: аза стан ндірістеріні ішінде ерекше орын алатын Қ қ ө ң ндірістерді бірі – т сті металлургия. Республика аума ында ө ң ү ғ к птеген тауар т рлері ндіріледі, оны ішінде аз кездесетін ө ү ө ң ымбат т сті металдарды 25 т рі. Мыс, ор асын, цинк, титан, қ ү ң ү қ ғ магний, аз кездесетін жер асты металдары ндіріледі. ө Тазартыл ан мыс деуден лемдегі е ірі дірушілерді бірі ғ өң ә ң өң ң ж не экспортер. ТМД елдері ішінде алтын ндіруден 3 орында, ә ө оны ндірісі жыл сайын ар ынды дамуда. Елімізде 170 ң ө қ қ алтын ндіруші кеніш бар. аза станда ы т сті ө Қ қ ғ ү металлургияны басты салалары: мыс, ор асын-мырыш ж не ң қ ғ ә жа ында ана пайда бол ан алюминий ж не титан-магния. қ ғ ғ ә Рудниктер мен карьерлар мен байыту фабрикалары мен заводтар ар ылы дірілген металдарды айсысыны да қ өң ң қ ң мемлекетаралы ма ызы бар. қ ң

* аза стан жерінде металлургия к сібі те ерте заманда пайда Қ қ ә ө бол ан. Ал аш ы ауымды рылысты зінде аза стан ғ ғ қ құ ң ө Қ қ жерінде металлургияны белгілі формасы бол аны ң ғ аны тал ан. аза КСР ылым Академиясы археологиялы қ ғ Қ қ Ғ қ экспедициялары Орталы аза станда ы Атасу ма ынан қ Қ қ ғ ң к не заманны мыс орытатын ескі пештерін тап ан. Б дан 3 ө ң қ қ ұ мы жыл б рын ы осынау пештер сол заманда б л лкеде ң ұ ғ ұ ө металлургияны ед уір дамы анын бай атады. 1767 -1774 ң ә ғ қ жылдары аза станды зерттеген Петер Симон Паллас Алтай Қ қ тауларында ор асын, к міс кендеріні азыл ан орындары қ ғ ү ң қ ғ к п екенін айт ан ө қ.

* аза станны арты шылы ы келесі элементтерді минералды Қ қ ң қ ғ ң кендеріні ма ызды к леміне негізделеді: ң ң ө * ― Мыс. аза станны мыс оры 37 млн. тонна а ба аланады Қ қ ң қ ғ ғ немесе лемдік орды 5, 5% райды. ә қ ң құ * ― ор асын мен мырыш. аза станда ы мырышты уаттал ан Қ ғ Қ қ ғ ң қ ғ оры 25, 7 млн. тонна ( лемдік орды 9, 5%), ор асынны қ ә қ ң қ ғ ң уаттал ан оры 11, 7 млн. тонна (немесе лемдік орды 10, 1%) қ ғ қ ә қ ң * ― Алюминий. аза станды боксит оры лемдегі барлы орды Қ қ қ қ ә қ қ ң 1% райды. Барлау жасалын ан кен орындары жа ын арада ы 50 құ ғ қ ғ жыл бойы саланы т ра ты т рде дамыту а кепілдік береді. ұ қ ү ғ * ― Хром. аза стан, кеніні жо ары сапасымен сипатталатын Қ қ ң ғ (45– 50% хром тоты ы)хромиттер оры бойынша лемдік ғ қ ә к шбасшы болып саналады. ө * ― Алтын. аза стан, алтынны барлау жасалын ан оры Қ қ ң ғ қ бойынша лемде 18 -орынды ж не бір тоннада ы алтынны орташа ә ә ғ ң рамы бойынша 11 -орынды иеленеді (бір тоннада 6. 3 г) құ

* Д ние ж зінде 70 -тен астам т сті металл бал ытылады. Оларды 14 сала ү ү ү қ ндіреді. Оларды барлы ы осылып, т сті металлургияны райды. ө ң ғ қ ү құ * Т сті металдарды к п б лігі аз уа ыттан бері ана пайдаланыла ү ң ө ө қ ғ бастады. ылыми-техникалы революцияны н тижесінде ке інен Ғ қ ң ә ң олданыс а т сті. Реактивті ша тар, арыш кемелерін, атом қ қ ү ұ қ ғ реакторларын жасау шін ерекше асиеттері бар, м лдем жа а ү қ ү ң конструкциялы материалдар ажет. Ондай асиеттер тек т сті қ қ қ ү металдарда ана бар. ғ * Б л «т сті біртектілерде» ндірісті сан алуан ажеттіліктеріне ұ ү ө ң қ жарайтын металдар бар. * ор асын, никель ж не алайы жемірілмейді (коррозия), титан ысты а Қ ғ ә қ ққ т зімді келеді, ал к міс, мыс ж не алюминий жо ары электр ө ү ә ғ ткізгіштігімен ерекшеленеді. Сонды тан оларды колданылу аясы те ө қ ң ө ау ымды: медициналы аспаптар мен материалдардан бастап к рделі қ қ ү электроника мен ядролы техника осы металдардан жасалады. Ж не р қ ә ә металл « з к сібін тап ан» . Мысалы, алюминий « анатты» металл ө ә қ қ болса, алайы «консерві тыларыны металы» болып саналады. қ құ ң

* Бізді елімізде ауыр т сті металдарды — мыс ж не ор асын-мырыш ң ү ө қ ғ (полиметалл) ндірісі салалары шы арады. ө ғ Концентратта ы металды аз м лшері (20 -30%) мен энергияны аз ажет етуіне ғ ң ө қ байланысты, мыс ндірісіні зауыттары шикізат а таяу салынады. Мыс оры ө ң қ қ аза станны барлы аудандарында бар, е лкендері Орталы пен Шы ыста. Қ қ ң ү қ ғ азіргі кезде елімізде мыс негізінен Жез аз ан мен Бал ашты кен-металлургиялы Қ қ ғ қ ң қ комбинаттарында (КМК) ндіріледі. Б л ос к сіпорында мыс алуды барлы сатылары ө ұ қ ә ң қ бар. ор асын ж не мырыш нерк сібіні орта шикізат базасы — полиметалл кендері бар. Қ ғ ә ө ә ң қ за уа ыт бойы оларды оры ж нінен Шы ыс пен О т стік алда болды. Шы ысты Ұ қ қ ң қ ө ғ ң ү ғ ң кенінде ор асын а ара анда мырыш к п. Керісінше, О т стікті кенінде мырыш а қ ғ ғ қ ғ ө ң ү ң қ ара анда, ор асын к п. ор асын, мырыш нерк сібінде концентратты рамында қ ғ ө Қ ғ ө ә ң құ металл к бірек болады (45 -65%). ө Бізді еліміздегі полиметалл ендірісіні басты ауданы — Кенді Алтай. М нда 3 ірі ң ң ұ орталы бар — Зырян, Риддер ж не скемен. Оларды арасында зіндік «е бек б лінісі» қ ө Ө ң ө алыптас ан. Оны скемен СЭС-ны арзан уатына байланысты орналастыр ан. Біра қ қ Ө ң қ ғ қ ол ор асын ндірісімен рамдастырыл ан. Риддерде ор асын мен мырыш қ ғ ө құ ғ қ ғ нерк сібіні барлы кезе дері— кенді ндіруден бастап, металл ж не орытпа алу а ө ә ң қ ң ө ө қ ғ дейінгі кезе дер т гел бар. Елімізді о т стігіндегі полиметалл нерк сібіні ірі ң ү ң ң ү ө ә ң орталы ы- Шымкент. М нда да скемендегі сия ты « ндірісті жо ар ы абаттары» ғ ұ Ө қ ө ң ғ ғ қ жол а ойыл ан. ғ қ ғ

* Т сті металдар-ды ішіндегі е к п тарал аны – мыс. ү ң ң ө ғ аза станда ы ал аш ы т сті металлургия к сіпорны 1928 Қ қ ғ ғ қ ү ә жылы ара анды облысында іске осылды (мыс зауыты). Қ ғ қ Мысты аза станда ы негізгі кен орындары: ос ды , ң Қ қ ғ Қ құ қ Милы ды , Айнак л, Злато (Жез аз ан), А то ай, Бозшак л құ қ ө қ ғ ө (Павлодар), А бастау, см рын (Шы ыс аза стан), К лсай қ Құ ұ ғ Қ қ ө (Алматы облысы), т. б. аза стан сондай-а , мырыш, Қ қ қ ор асын, вольфрам, ванадий ндіруде д ние ж зінде бірінші қ ғ ө ү ү орынды иеленеді. Еліміздегі т сті металдарды дейтін ірі ү өң к сіпорындар: скемен титан-магний комбинаты, ә Ө “ азмырыш”, “Южполиметалл”, “ азалтын”, Қ Қ “Май айы алтын”, “Кастинг”. қ ң

* Бізді елімізде же іл металдарды алюминий мен ң ң титан-магний нерк сіптері ндіреді. ө ә ө * Же ілдігі мен жо ары электр ткізгіштігіне байланысты ол ң ғ ө шаруашылы та ке інен олданылады. қ ң қ * Оны алатын шикізат рамында алюминий тоты ы құ ғ (глинозем) бар боксит. Боксит Ар алы ж не жо ар ы Тобыл қ қ ә ғ ғ аудандарында ндіріледі. ө * Алюминий ндіру 2 кезе нен т рады. Бірінші кезе — ө ң ұ ң бокситтен алюминий оксидін алу — материалды к п ажет ө қ ететіндіктен (1 т дайын німге 5 т кен), детте, шикізат к зіне ө ә ө таяу орналасады. Ол к п м лшерде су мен жылу уатын ө ө қ ажет етеді. Сонды тан алюминий оксиді зауыты Павлодарда қ қ салын ан. Павлодар алюминий зауыты (ПАЗ) — лемдегі ірі ғ ә зауыттарды бірі. ң

* Алтынды Батыстан бас а елді барлы б лігінде ндіреді. қ ң қ ө ө Оны жеке кендер мен ауыр металдармен серіктес ретінде алып, скемен Бал ашта ша пактайды. Барлы к місті Ө қ қ қ ү серіктес к йінде алады. Оны 2/3 б лігін Жез аз ан кен орны ү ң ө қ ғ береді. * аза станны барлы зауыттары сирек кездесетін Қ қ ң қ металдарды ндіреді. Б ларды барлы ын да ілеспе т рінде ө ұ ң ғ ү алады. Сонымен атар скемендегі лбі металлургия зауыты қ Ө Ү сия ты арнаулы мамандан ан к сіпорындар да бар. Олар қ ғ ә тантал мен бериллий орытпаларын «атом металы» ретінде қ шы арады. ғ

* Экспорт–Импорт * азіргі кезде аза станны экспортты м мкіндігі отынды , Қ Қ қ ң қ ү қ металлургиялы , химиялы кешендер есебінен ай ын қ қ қ шикізатты ба ытта алыптасады. қ ғ қ * аза станды экспорт рамында: Қ қ қ құ * — м най мен м най німдері – 35 % ұ ұ ө * — т сті метал – 17 % ү * — ара метал – 16 % қ * — кен ндірісі – 12 % ө

* Машина мен рал-жабды тар, транспорт ралдары, құ қ құ рыл ылар мен автоматтар, химия німдері, минералді құ ғ ө отын, сауда-сатты тауарлары басты импортталатын нім қ ө болып табылады. Жыл сайын ы іскерлік байланысты ғ ң алмасуына байланысты аза станды экпорт-импорт Қ қ қ рылымы згеруде. құ ө * Т ра ты серіктестері Балтика мен ТМД елдеріні лесі сол ұ қ ң ү алпы жо ары — 59% экспорт, 63% импорт. Саудада ы басты қ ғ ғ серігі – Ресей. Алыс шетелдегі елдерімен сауда-сатты қ арым- атынасы жа сы дамуда, оларды ішінде Т ркия, қ қ қ ң ү ытай, Беларусия, Германия, Швейцария, Чехия, Италия, Қ А Ш, лыбритания, О т стік Корея ж не т. б. Қ Ұ ң ү ә

* аза станны мысы, ор асыны, мырышы ж не кадмийі сапасыны жо ары Қ қ ң қ ғ ә ң ғ де гейде болуына байланысты лемдік нары та с раныс а ие ж не б секеге ң ә қ ұ қ ә ә абілетті. қ * азіргі та да экономикалы дамуды негізгі к зі елді шикізат леуетін Қ ң қ ң ө ң ә пайдалану болып табылады. 1985 жылмен салыстыр анда к міртегі шикізатын ғ ө ндіру к лемі 225 пайыз а сті, ал д ние ж зі бойынша б л к рсеткіш 1, 3 ө ө ғ ө ү ү ұ ө есеге жуы сті. 2005 жылы м най ндіру (газ конденсатын оса ал анда) 61, 9 қ ө ұ ө қ ғ млн. тонна а, таби и газ ндіру 25, 2 млрд текше м болды. аза станда ғ ғ ө Қ қ болаша та ашы кен орындарын игеру есебінен 2015 жыл а арай 150 млн. қ қ ғ қ тонна м най ж не 79 млрд текше м газ м лшерінде к мірсутегі шикізаты ұ ә ө ө ндіріледі. 2009 жылдан бастап м най ндіруді негізгі сімі Каспий ө ұ ө ң ө шельфінде бай алады деп к зделіп отыр. қ ө * Еуропа елдері аза стан экспорты к леміні негізгі б лігін алады. аза стан Қ қ ө ң ө Қ қ ірі отын-энергетикалы ір болып табылады. Еуропа елдері арасында қ өң аза стан экспортын негізгі т тынушылар Швейцария, Италия, Польша, Қ қ ұ Германия болып табылады. Еуропа елдеріне экспорт жасау м най, ұ ферро орытпалар, металлургия нерк сібі німдерін, бидай сату есебінен қ ө ә ө артып отыр. Азия іріндегі елдерге аза станды німдерді жеткізу к лемі өң қ қ қ ө ө л айды, онда негізгі т тынушыларды бірі ытай нерк сібі болып табылады. ұ ғ ұ ң қ ө ә

» азм найгаз» компаниясыны Астанада ы штаб-квартирасыҚ ұ ң ғ

» аза мыс» корпорациясыны Жез аз анда ы офисіҚ қ ң қ ғ ғ

* орытынды: Қ * ◦ Кен ндіру нерк сібі мен металлургия аза станда ы е б секеге ө ө ә Қ қ ғ ң ә абілетті ж не ар ынды дамушы салаларды бірі болып табылады. қ ә қ қ ң аза станны жер ойнауында Менделеевті периодты ж йесіндегі 100 Қ қ ң қ ү ша ты химиялы элемент табыл ан, оларды 60 -астамы коммерциялы қ қ ғ ң қ олданыста. қ * ◦ аза станны металлургиялы к сіпорындарыны к пшілігі негізгі Қ қ ң қ ә ң ө раушы к сіпорындар болып табылады, ал оларды жа дайыны жа сы құ ә ң ғ ң қ болуы к птеген леуметтік м селелерді шешілуіне ы пал етеді, мысалы: ө ә ә ң қ ж мыссызды ты азаюы, леуметтік инфра рылымны дамуы. ұ қ ң ә құ ң ◦ аза станны заманауи металлургиялы нерк сібі – экономиканы Қ қ ң қ ө ә ң к птеген секторларыны зара рекеттестігіні платформасы болып ө ң ө ә ң табылатын ж не елді макроэкономикалы индикаторларыны ә ң қ ң рылуына айтарлы тай сер ететін экономиканы белсенді раушысы. құ қ ә ң құ * ◦ аза станны д ст рлі металлургиялы ж не кен ндіруші нерк сібі Қ қ ң ә ү қ ә ө ө ә пайдалы азбаларды бай орымен йлесе отырып, ел экономикасыны қ ң қ ү ң локомотиві болып саналады.

* Пайдаланыл ан дебиеттер: ғ ә * 1. Е бек гигиенасы бойынша о у ралы- ң қ құ * 2. www. export. gov. kz * 3. www. wikipedia. org