Дидар. Н лдік форма ө ар ылы қ

Дидар. Н лдік форма ө ар ылы қ грамматикалы қ ма ынаны берілуі ғ ң

Ы. Е. Маманов аза тілінде белгілілік-белгісіздік категориясы бар деп қ қ к рсетеді. Оларды арнаулы грамматикалы к рсеткіштерін де ө ң қ ө аны тайды. алым табыс, ілік септіктеріні ашы , жасырын келу қ Ғ ң қ ерекшеліктерін аза грамматикасында ы белгілілік-белгісіздік қ қ ғ ымымен байланысты арау керек деген концепция сынады ұғ қ ұ аза тілінде де, бас а да т ркі тілінде де негізгі с з таптарына Қ қ қ ү ө жататын с здер ешбір осымша к рсеткіштерсіз-а негізгі т бір ө қ ү к йінде т рып белгілі лексикалы ма ынаны білдіреді, соны ү ұ қ ғ ң н тижесінде ол с з жалпы грамматикалы ма ына а да ие болады. ә ө қ ғ ғ йткені с зді жалпы грамматикалы ма ынасы – оны лексикалы Ө ө ң қ ғ ң қ ма ынасы негізінде, атап айт анда, лексикалы ма ынаны ғ қ қ ғ ң жалпылануы ар ылы туындайтыны талассыз н рсе. Соны ар асында қ ә ң қ с здер белгілі орта асиеттері ар ылы топталады. Мысалы, й, бала, ө қ қ қ ү тас, ала, ойыншы т. б. с здер лексикалы ма ынасы жа ынан қ қ ө қ ғ ғ бір-біріне ешбір жа ынды ы жо : р айсысы жеке-жеке затты атауы. қ ғ қ ә қ ң Н лдік форма – С здерді еш андай формасыз ө ө ң қ белгілі грамматикалы ма ына беруі. қ ғ

1. Атау септігіні з алдына дербес грамматикалы т л асы ң ө қ ұ ғ болмаса да, грамматикалы ма ынасы мен с йлемдегі ызметіне қ ғ ө қ арай атау т л а болады. қ ұ ғ Азамат зін зі мыт андай боп а ырып т рып алды. ө ө ұ қ ң ұ қ ( «Азамат Азамтыч» Б. Майлин) М нда ы ұ ғ Азамат с зі атау ө септігіні н лдік формасы ар ылы берілген зат есім. ң ө қ Ел де бай с молданы улие к ріп басын ш л иды да құ ә ө ұ ғ отырады. ( «Шаншар молда» Б. Майлин) Б л с йлемдегі ұ ө ел с зі ө атау септігіні н лдік формасы ар ылы берілген зат есім ң ө қ. С. Исаев н лдік форманы жасалу жолдарын былайша ө ң талдайды:

у!. . Жет!. . – деген ай айлар шы ты. Қ ғ қ ( «А білек» қ Ж. Аймауытов) дегендегі у, жет қ с здеріні мынадай ө ң ма ыналары бар: ғ а) имыл атауын білдіретін лексикалы ма ына; қ қ ғ ) 2 -жа ; ә қ б) анайы т рінде келген б йры ты ма ына; ү ұ қ қ ғ в) жекеше т р. Осы со ы , б, в ма ыналар еш андай ү ңғ ә ғ қ формасыз келіп, н лдік т л а жасап т р. ө ұ ғ ұ Ойбай, аш!. . – деді. қ ( «А білек» Ж. Аймауытов) Б л с йлемде қ ұ ө де екінші жа та ы анайы б йры ты м нде келген жекешее қ ғ ұ қ ә етістік олданыл ан. қ ғ 2. С йлем ішінде негізгі етістік к йін са тайтын, имылды ө ү қ қ білдіріп т р ан 2 -жа б йры рай ма ынасында ы етістіктер ұ ғ қ ұ қ ғ ғ н лдік форманы білдіреді. ө

3. шінші жа , жіктік т л ада ы зат есімдер де Ү қ ұ ғ ғ н лдік форма жасай алады. ө Орта жол а бар анда стіне а костьюм киген екі ғ ғ ү қ жігіт к лдене дей т сті, біреуі – ауданды прокурор. ө ң ү қ ( «Ажарды ажалы» С. М анов) с йлемінде ң ұқ ө прокурор с зі ө шінші жа , жекеше т р ан зат есім бол анды тан ол ү қ ұ ғ ғ қ жал ау немесе ж рна ажет етпейді. ғ ұ қ қ Гурьев – адамы к п, е бекшіл ала. ө ң қ ( « аза солдаты» Қ қ. М сірепов) Б л с йлемде де зат есім жіктік т л аны Ғ ү ұ ө ұ ғ ң шінші жа ында т р анды тан осымша жал анбайды. ү ғ ұ ғ қ қ ғ аланы Гурьев деп аталатынды ын жеткізген шінші Қ ң ғ ү жа та ы жекеше форма болып т р. қ ғ ұ

4. Ілік септігіні осымшасыны т сіріліп ң қ ң ү айтылуы н тижесінде де н лдік форма ә ө жасалады Б рын й т ірегінен зап шы ып к рмеген Лашын ұ ү өң ұ ғ ө жа а бір д ниені есігін аш андай еді. ң ү ң қ ( «Тазыны лімі» ң ө М. Ма ауин) Б л с йлемде ғ ұ ө й т ірегінен ү өң дегенде ілік септігіні осымшасы т сірілген. Я ни ң қ ү ғ йді т ірегінен ү ң өң болуы керек. Те із иырында арты штар ойлар ша ында ң қ қ ң құ құ ғ тербетілер еді. ( «Те із жа алай ж гірген тар ыл т бет» ң ғ ү ғ ө Ш. Аймауытов) Б л с йлемде ұ ө ойлар ша ында құ ғ дегенде ілік септігіні осымшасы т сірілген. Я ни ң қ ү ғ ойларды ң ша ында құ ғ болуы тиіс

Бізді Т йы та есегі бар адамдар да болатын. ң ұ қ (Бердібек Со па баев) Тіркес рамында ы бірінші с з ілік септігіндегі қ қ құ ғ ө жіктеу есімдігі бол анды тан, екінші с з т уелдік жал аусыз ғ қ ө ә ғ олданылады. Я ни, қ ғ бізді Т йы ымызда ң ұ ғ болуы керек. Сен бізді кемпірді мектебі е й сыпырушы етіп ызметке ң ң ү қ алса алай болады? ң қ (Бердібек Со па баев) Тіркес рамында ы қ қ құ ғ бірінші с з ілік септігіндегі жіктеу есімдігі бол анды тан, екінші ө ғ қ с з т уелдік жал аусыз олданылады. Я ни, ө ә ғ қ ғ бізді кемпірімізді ң болуы тиіс. 5. Т уелдік жал ауыны т сіріліп айтылуы н тижесінде ә ғ ң ү ә н лдік форма туады. ө

Солай болса да, лігі ондай т тті нан жеп к рмеген едім. ә ә ө ( « с жолы» Ш. Айтматов) с йлемінде Құ ө нан жеп деген тіркесте табыс септігіні ді жал ауы жасырын т р, я ни ң ғ ұ ғ нанды жеп болуы керек. Ж рт т бе етіп йілген арды жел жа ына сексеуіл ртеп ұ ө ү қ ң ғ ө жатыр екен. ( «А боз й» Сма л Елубаев) Б л с йлемде де қ ү ғұ ұ ө сексеуілді ртеп ө тіркесіні табыс септігі жасырынып ал ан. ң қ ғ С йіндікті асына р т рлі ү ғ ә ү ауыл , ыста тардан белгілі қ қ адамдар келіп жатты. ( «Абай жолы» М. уезов) Б л с йлемде Ә ұ ө шы ыс септігіні –дан жал ауы жасырынып ал ан н лдік ғ ң ғ қ ғ ө форма болып есептеледі. 6. Шы ыс, табыс септіктеріні жал ауларыны т сіріліп ғ ң ү айтылуы н тижесінде н лдік форма пайда болады. ә ө

НАЗАРЛАРЫ ЫЗ А Ң Ғ РАХМЕТ!!!