Д ріс 1. ә аза станда ы

Д ріс 1. ә аза станда ы химиялы Қ қ ғ қ ндірісті ма ызы ж не дамуы. Химиялы ө ң ң ә қ технологияны тарихы. Ма ызды ң ң технологиялы т сініктер ж не қ ү ә аны тамалар. Химиялы -технологиялы қ қ қ процестерді техникалы — экономикалы ң қ қ к рсеткіштері. ө

Технология – таби и шикізатты т тыну б йымына ж не ндіріс ралына ғ ұ ұ ә ө құ дейін деуді дістері мен ралдары туралы ылым өң ң ә құ ғ Технология Механикалы қ Химиялық Механикалы технология қ – шикізатты дегенде бастап ы заттарды өң қ ң рамы ж не ішкі рылыстары згермейтін процестерді зерттейді. құ ә құ ө Химиялы технология қ – шикізатты химиялы дегенде ж ретін таби аты қ өң ү ғ жа ынан к рделі химиялы ж не физика-химиялы былыстар а ғ ү қ ә қ құ ғ негізделген процестерді арастырады. қ

Химиялы ндіріс қ ө – шикізатты ажетті німдерге химиялы згерістер қ ө жолымен деуге арнал ан машиналар мен аппараттарда ж зеге өң ғ ү асырылатын процестер мен операцияларды жиынты ы. ң ғ Химиялы ндіріске ойылатын жалпы талаптар: қ ө қ ндірісте ажетті німдер алу; ө қ ө экологиялы ауіпсіздік; қ қ пайдалануды ауіпсіздігі ж не беріктігі; ң қ ә шикізат ж не энергияны максималды пайдалану; ә максималды е бек німділігі. ң ө Химиялы ндірісті компоненттері : қ ө ң ауыспалы т ра ты ұ қ Ауыспалы компоненттер — ндірісте т ра ты т рде т тынылады немесе ө ұ қ ү ұ т зіледі. ү Т ра ты компоненттер ұ қ — ндірісті пайдалану мерзімінде т ра ты ө ң ұ қ ж мысын амтамасыз етеді. ұ қ

Шикізат Негізгі онім Негізгі ондіріс калдыктары Косымша онім Материалдар Энергия. Су. Баскарма. Калдыктар 123 4 567 Химиялы ндірісті рылымы ж не функционалды элементтері қ ө ң құ ә 1 – шикізатты дайындау; 2 – шикізатты деу; өң 3 – негізгі німді б лу; ө ө 4 – алды ты утилизациясы ж не санитарлы тазалау; қ қ ң ә қ 5 – энергетикалы ж йе; қ ү 6 – осымша материалдар мен суды дайындау; қ 7 – бас ару ж йесі қ ү

Химиялы -технологиялы процестерді техникалы -экономикалы қ қ ң қ қ к рсеткіштері: ө німділік Ө ндіріс уаты Ө қ Интенсивтілік Шы ын коэффициенті ғ Айналу коэффициенті нім шы ымы ( айтымсыз ж не айтымды реакция шін) Ө ғ қ ә қ ү Тал ампазды ғ қ німділік Ө — ндірілген німні м лшері немесе бірлік уа ыт ішінде делген ө ө ң ө қ өң нім. ө = Ө B М нда ы, — німділік, В- нім массасы, кг, т, -уа ыт, са. німділік, кг/са ; ұ ғ Ө ө ө қ ғ Ө ғ т/т улік, м ә 3 /т улік лшенеді. ә ө Егер реакциялы оспада німні концентрациясы белгілі болса, німділікті қ қ ө ң ө аны тау шін келесі те деу олданады: қ ү ң қ = С Ө R v м нда ы, С ұ ғ R — німні концентрациясы, v – реакциялы оспаны ж мсалу ө ң қ қ ң ұ к лемі. ө

ндіріс уаты Ө қ — аппаратты оптималды жа дайда ы е жо ар ы німділігі: ң ғ ғ ө W= Ө max Аппаратты німділігін, оны м лшерін лкейту ар ылы немесе интенсивтілігін ң ө ү қ арттыру ар ылы к теруге болады. қ ө Интенсивтілік — бірлік уа ытта ы аппарат німділігіні аппарат к леміне қ ғ ө ң ө немесе нім ндіретін ауданына атынасы. ө ө қ Vr. Vr U Vr- аппарат (реактор) к лемі. ө Интенсивтілік бірлік уа ытта аппараты бірлік к лемінен немесе имасынан қ ң ө қ алын ан німні м лшерімен лшенеді. лшем бірліктері — (кг/м ғ ө ң ө ө Ө 3. са , т/т улікғ ә. м 2 ). Ж мсалу ұ коэффициенті — белгілі м лшерде ндірілген німге ж мсал ан ө ө ө ұ ғ шикізатты , суды , энергияны ж не рт рлі реагенттерді м лшері. ң ң ң ә ә ү ң ө /Q Q-ж мсал ан шикізат, су ж не т. б м лшері ұ ғ ә ө , В- нім массасы. ө Шы ын коэффициентін тонна а (т ғ ғ. т -1 ) куб метр тоннамен (м 3. т -1 ), киловатт са ат тоннамен (квт ғ. сағ. т -1 ) рнектейді. ө

Айналу д режесіә — б л реакция а т скен реагент м лшеріні , ал аш ы реагент ұ ғ ү ө ң ғ қ м лшеріне атынасы. ө қ айтымсыз А→В реакциясын арастырайы , Қ қ қ Егер, N Ao — А затыны ал аш ы м лшері, ң ғ қ ө N A — А затыны на ты осы кезе дегі м лшері деп белгілесек, онда А ң қ ң ө реагентіні айналу д режесі : ң ә N NN Х А = Айналу д режесі леспен немесе %-пен рнектеледі, %-пен рнектелгенде ә ү ө ө (1)-те деу былай жазылады: ң N NN Х А = 100% (1)-те деуден ң )1(ХNN Егер реакция к лемді згертпей ж ретін болса, онда ө ө ү С СС АО ААОАХ 1 С АО , С А -бастап ы А- реагентіні процесті басында ы ж не со ында ы м лшері қ ң ң ғ ә ң ғ ө болса, онда )1(ААХСС

нім шы ымыӨ ғ — ма сатты нім м лшеріні , оны стехиометриялы те деу қ ө ө ң ң қ ң бойынша алыну а тиісті м лшеріне атынасы немесе шын ндірілген німні ғ ө қ ө ө ң теория а с йкес ндірілетін нім м лшеріне атынасы. ғ ә ө ө ө қ айтымсыз А→R реакциясы шін: Қ ү max. R RR N NQ М нда ы, Q ұ ғ R -ма сатты нім шы ымы; Nқ ө ғ R -процесс со ында ы R затыны нім ң ғ ң ө м лшері; N ө Rmax -R затыны максималды м мкін нуге тиіс м лшері. ң ү ө ө айтымсыз химиялы реакция Қ қ. Б л реакция шін максималды м мкін нім ұ ү ү ө м лшері N ө R max реакция а т скен зат м лшеріне Nғ ү ө AO -с йкес келеді (Nә R max= N AO ), я ни ғ нім шы ымын алын ан ма сатты німні оны ал аш ы м лшеріне атынасы деп ө ғ ғ қ ө ң ң ғ қ ө қ арастыру а болады: қ ғ AO RR N NQ екінші жа ынан N ғ R = N AO -N A те бол анды тан айтымсыз процестер шінң ғ қ қ ү АARХ N NNQ я ни ма сатты нім шы ымы, айналу д режесіне те. ғ қ ө ғ ә ң айтымды химиялы реакция Қ қ. Б л реакция шін тепе-те діктік айналу д режесі ұ ү ң ә деген ымны ма ызы бар. Т ра ты жа дайда тепе-те дік кезінде айтымды А ұғ ң ң ұ қ ғ ң қ R реакциясы шін N ү Rmax = N m. m.

mm RR N NQ Осы А R реакциясы шін тепе-те діктік айналу д режесі ү ң ә AO AAO А N NN Х * А — тепе-те діктік айналу д режесі, N ң ә * A — тепе-те дік кезіндегі А затыны ң ң м лшері. ө айтымды реакция шін N Қ ү Rmax =N R * болса, онда К RR N NQ* N * R — тепе-те дік кезіндегі R затыны м лшері. ң ң ө Біра , N қ R =N AO -N A , ал N * R = N AO * Х * А , онда те деу былай жазылады: ң К RR N NQ* =***Х Х ХN NNА АAO AAO

Тал ампаздығ қ — ма сатты німні жалпы шы ан німге атынасы. Мынандай қ ө ң ққ ө қ параллель ж ретін реакцияны арастырайы : ү қ қ А R S м нда ы, R-ма сатты нім, S-аралы нім. ұ ғ қ ө Онда тал ампазды ты былай т жырымдау а болады: ғ қ ұ ғ SR RR NN Nm N R , N S — R ж не S німдерді м лшері, m ә ө ң ө R -тал ампазды. Осы арал ан ғ қ қ ғ параллельді реакция шін, ү N R +N S = N AO -N A , онда AAO R R NN N m RA AAO R AO AO R m. X NN N N ** Сонымен алын ан байланысты Q ғ R = (X m R ) былай жазу а болады: Qғ R =X — айтымсыз А-R реакциясы шін; қ ү Q R =X/Х х — айтымды А қ R реакциясы шін; ү Q R =X А * m R -к рделі ү А R S реакциясы шін. ү

Химиялы ндірісті экономикалы тиімділігіқ ө ң қ Капиталды шы ын қ ғ зіндік н Ө құ Е бек німділігі ң ө Капиталды шы ын қ ғ — к сіпорынды немесе цехты рылысын салу а ж мсал ан ә ң құ ғ барлы шы ынны осындысы. Барлы жа дайда ж мсал ан шы ынны қ ғ ң қ қ ғ ұ ғ ғ ң м лшері не рлым аз болуына мтылу керек. ө ғұ ұ Меншікті капиталды шы ын а ара анда к рнекті қ ғ ғ қ ғ ө к рсеткіш болып табылады, ол цехты ондыр ыларыны жалпы нын, оларды ө ң қ ғ ң құ ң жылды уаттылы ына б лгенге те болады. қ қ ғ ө ң W КР м нда ы: Р-меншікті капиталды шы ын, тенге т ұ ғ қ ғ. жыл -1 К-капиталды шы ын, те ге қ ғ ң Q- ондыр ыны уаттылы ы, т қ ғ ң қ ғ . жыл -1 зіндік н Ө құ. К сіпорынны німді дайындау а ж не т тыну а кететін шы ынны ә ң ө ғ ә ұ ғ ғ ң а шамен рнектелуін толы зіндік н деп атайды. Ал к сіпорынны тікелей қ ө құ ә ң ндіріспен байланысты шы ынын німні фабрикалы -зауытты зіндік ны ө ғ ө ң қ қ ө құ деп аталады.

німні фабрикалы -зауытты зіндік ны келесі негізгі шы ындардан раладыӨ ң қ қ ө құ ғ құ (1 -кесте) Химия німіні зіндік ныны рылымы ө ң ө құ ң құ Шы ын баптары ғ зіндік нда ы лесі, %Ө құ ғ ү Шикізат ж не негізгі материалдар ә 57, 0 К мекші материалдар ө 6, 6 Отын 1, 6 Энергия 8, 1 Жала ы ж не са қ ә тандыруқ 11, 9 рал-сайман (жабды ) амортизациясы Құ қ 11, 0 Бас а шы ындар (цех, зауыт шы ындары) қ ғ ғ 3, 8 Барлы ы ғ 100 ндірістік агрегатты бірлік уаттылы ымен зіндік н арасында ы т уелділік Ө ң қ ғ ө құ ғ ә мына те деумен рнектеледі: ң ө nm. QS м нда ы: S- зіндік н, тенге*т ұ ғ ө құ -1 , Q-цехты уаттылы ы, тенге*жылң қ ғ -1 , m, n-коэффициенттер, n=-0, 2 ден-0, 3 дейін.

Е бек німділігі ң ө — ж мыскерді бірлік уа ыт ішінде ндіретін німіні м лшері ұ ң қ ө ө ң ө немесе бірлік німді ндіруге ж мсалатын ж мысшы уа ытыны м лшері. ө ө ұ ұ қ ң ө Меншікті капиталды шы ын, зіндік н ж не е бек німділігі негізінен ндірісті қ ғ ө құ ә ң ө ө ң техникасы мен ондыр ысыны уаттылы ына байланысты. қ ғ ң қ ғ ондыр ыны бірлік Қ ғ ң уаттылы ы арт анда к птеген химиялы ндірістер шін е бек німділігі қ ғ қ ө ү ң ө 60 -80% артады. Химиялы техника мен технологияларды дамытуды негізгі ба ыттары: қ ң ғ ХТП- уаттылы ын арттыру ң қ ғ Аппаратты ж мысыны интенсификациясы ң ұ ң Процестерді механизациялау ЭВМ олдану ар ылы автоматтандыру қ қ Периодты процесті здіксіз процестерге алмастыру ү Химиялы реакцияларды жылуын максималды т рде пайдалану қ ң ү ндірістік сатыларды санын кемітіп т йы ж йеге ауыстыру Ө ң ұ қ ү алды сыз технология жасау Қ қ