Д РІС 1Ә • Та ырыбы: қ

Д РІС 1Ә • Та ырыбы: қ Т ым уалаушылы ты ұқ қ қ ң молекулалы негіздері. Т ым уалайтын қ ұқ қ а паратты ж зеге асырылуы. қ ң ү • Ма саты: қ Т ым уалаушылы ты ұқ қ қ ң молекулалы негіздерін аны тау. Генні қ қ ң молекулалы биологиясын зерттеу. қ Т ым уалайтын а паратты ж зеге ұқ қ қ ң ү асырылуы.

Д рісті с ра тары: ә ң ұ қ • Т ым уалаушылы ты материалды негізін ұқ қ қ ң қ аны тау тарихы. қ • Нуклейн ыш ылдары, т рлері. қ қ ү • ДН молекуласыны рылымы, ызметі, Қ ң құ қ асиеттері, ма ызы. қ ң • РН т рлері, рылым ерекшеліктері, ат аратын Қ ү құ қ ызметтері, ма ызы. қ ң • Генні молекулалы биологиясы. ң қ • Т ым уалайтын а паратты ж зеге асырылуы. ұқ қ қ ң ү

Т ым уалаушылы ты материалды негізін аны тау: ұқ қ қ ң қ қ • 1868 жылы швейцария алымы Ф. Мишер ірі ғ ң жасушаларыны ядросынан нуклеин ыш ылын ң қ қ б ліп алды. ө • 1924 жылы биолог Р. Фельген ДН -ны хромосома Қ ң рамында болатынын аны тады. құ қ • Ф. Гриффит (1928) пневмококк- бактерияларымен т жірибесінде ДН молекуласыны генетикалы ә Қ ң қ ролін трансформация былысымен д лелдеді. құ ә • О. Эвери, К. Маклеод ж не М. Маккарти (1944) тірі ә а заларда ы генетикалы а парат а ДН жауапты ғ ғ қ қ қ Қ екенін пробиркада д лелдеді (трасформация). ә

• 1952 жылы А. Херши ж не М. Чейз Т 2 ә бактериофагына жаса ан т жірбиелерінде ДН ғ ә Қ молекуласыны ролін к рсетті (трансдукция). ң ө • Р. Франклин мен М. Уилкинсті жаса ан ДН ң ғ Қ рентгенограммасына ж не. Чаргаффты ә ң эквиваленттік ережесіне с йене отырып 1953 жылы ү Дж. Уотсон, Ф. Крик ДН -ны ос спиральді моделін Қ ң қ рды. құ

Нуклеин ыш ылдары (Н ): қ қ Қ • Н — биополимерлер, мономері – Қ нуклеотидтер. • Н типтері: Қ • Дезоксирибонуклеин ыш ылы (ДН ) қ қ Қ • Рибонуклеин ыш ылы (РН ) қ қ Қ

Нуклеотидті рылымы: ң құ

р нуклеотид рамына ш зат кiредi: Ә құ ү • -беск мiртектiк моносахарид немесе пентоза ө (рибоза немесе дезоксирибоза); • -фосфор ыш ылыны алды ы ; қ қ ң қ ғ • — 5 т рлi азотты негiздер – пуриндер (аденин ү қ (А), гуанин(Г)), пиримидиндер (цитозин (Ц), тимин (Т) немесе урацил (У).

ДН — дезоксирибонуклеин ыш ылыҚ қ қ Нуклеотидтер рамы: құ • -дезоксирибоза, • -фосфор ыш ылыны алды ы қ қ ң қ ғ • — 4 т рлi азотты негiздердi бiрi – ү қ ң (А, Г, Ц, Т).

ДН — дезоксирибонуклеин ыш ылы екі Қ қ қ полинуклеотидтік тізбектен т ратын спираль ұ ДН — жеке нуклеотидтерден т зілген ос Қ ү қ полинуклеотидтік тізбегі комплементарлы принцип бойынша (А- Т, Ц-Г) т зіліп, ү антипараллель орналасады , (5′-3’ж не ә 3′-5′) ; • дезоксирибоза алды тарыны қ қ ң арасында ы фосфодиэфирлік байланыстар; ғ • азотты негіздер мен дезоксирибоза қ алды тарыны арасында ы гликозидтік қ қ ң ғ байланыстар ар ылы т зіледі. қ ү

ДН — ны ке істіктегі рылымдары: Қ ң ң құ • ДН молекуласы з осіні Қ ө ң бойында оралып, спираль т зеді. ү • Орамдарыны ба ытына ң ғ арай оны ке істіктік қ ң ң рылымдарыны келесі құ ң т рлерін ажыратады: ү • О жа а орал ан формасы – ң ққ ғ В, А, С, Д. • Сол жа а орал ан формасы ққ ғ – Z- формасы.

Нуклеотидтерді байланысу т рлері: ң ү • Полинуклеотидтік тізбектегі нуклетидтер бір-бірімен коваленті(мы ты) т рде, алды ы нуклеотидті қ ү ңғ ң фосфор ыш ыл алды ы келесі нуклеотидті қ қ қ ғ ң дезоксирибозасымен фосфодиэфирлік байланыста болады. • ос тізбектегі пуриндік негіздермен пиримидиндік Қ негіздер комплементарлы принципте сутектік қ байланыста болады: А = Т; Г Ξ Ц.

ДН -ны асиеттері: Қ ң қ • Екі еселенуге (репликация а, редуплекация а ) ғ ғ абілеттілігі; қ • ДНК молекуласында ы А м лшері Т-ге, ғ ө Г-ні м лшері Ц-ге те болады: А= T ; ң ө ң Ц≡ Г; • Т рлік ерекшелігі – А+Т / Ц+Г нуклеотидтерді ү ң ара атынасы р т рге т н: қ ә ү ә — А+Т / Ц+Г = 1, 52 ― адамда, — 1, 0 ― са ырау ла тарда, ң құ қ — 0, 9 ― бактерияларда (Е. Сoli).

ДН молекуласыны ерекшеліктері: Қ ң • ДН молекуласыны Қ ң т ра тылы ы (стабильдігі)ұ қ ғ – молекула рамында ы фосфодиэфирлік, құ ғ гликозидтік ж не сутектік байланыстар ДН ә Қ молекуласыны т ра тылы ын амтамасыз етеді. ң ұ қ ғ қ • ДН молекуласыда ы мутациялар Қ ғ репарацияланады ( алпына келе алады). қ • ДН молекуласында гендерді Қ ң рекомбинациясы (мейоз кезінде айта йлесуі) қ ү ж реді. ү

ДН -ны ызметтері: Қ ң қ • Т ым уалау а паратын са тау; ұқ қ • Т ым уалау а паратын рпа тан ұқ қ қ ұ қ рпа а беру. ұ ққ

РН — рибонуклеин ыш ылыҚ қ қ Н уклеотид құрамы: • -рибоза, • -фосфор қышқылының қалдығы, • — 4 түрлi азоттық негiздерi – А, Г, Ц, У).

РН — рибонуклеин ыш ылы — бір Қ қ қ полинуклеотидтік тізбек РН — жеке нуклеотидтерден Қ т зілген полинуклеотидтік тізбек ү • рибоза алды тарыны қ қ ң арасында ы фосфодиэфирлік ғ байланыстар • азотты негіздер мен рибоза қ алды тарыны арасында ы қ қ ң ғ гликозидтік байланыстар ар ылы т зіледі. қ ү

РН -ны негізгі ызметіҚ ң қ • Т ым уалау а паратын ж зеге асыру ұқ қ қ ү • РН рылымды -функциональды Қ құ қ қ ерекшелігіне арай 3 -ке б лінеді: қ ө • А паратты РН (а-РН ) қ қ Қ Қ • Тасмалдаушы РН (т-РН ) Қ Қ • Рибосомалы РН (р-РН ) қ Қ Қ

а- РНҚ • а. РНК (м. РНҚ) – генетикалық ақпаратты ДНҚ молекуласынан көшiрiп алып цитоплазмаға белок синтезделетiн жерге жеткiзедi. • Құрамына 300 -ден 3000 дейін нуклеотидтер кіреді, • жасушадағы барлық РНК мөлшерінің 5 % (0, 5 -1) құрайды.

т РНҚ • т. РНК – амин ыш ылдарын тасымалдайды, қ қ трансляция кезiнде адапторлы ызмет қ қ ат арады, а. РН -да ы кодондарды танып қ Қ ғ амин ыш ылдарыны колинеарлы т рде қ қ ң ү полипептидтік тізбекті синтезделуін ң амтамасыз етедi, қ • рамына 70 -тен 100 -ге дейін нуклеотид құ кіреді, • жасушада ы барлы РНК м лшеріні 5 -9 % ғ қ ө ң райды. құ

т- РНҚ

р- РНҚ • р. РНК — рибосоманың құрылымдық бөлiгi, рибосоманың а. РНК-ны танып байланысуын қамтамасыз етедi, • құрамына 3000 -нан 5000 -ге дейін нуклеотид кіреді, • жасушадағы барлық РНК мөлшерінің 90 % құрайды.

• ГЕН — ДНҚ МОЛЕКУЛАСЫНЫҢ полипептидтік тізбек немесе РНҚ-ының құрылымын анықтайтын бөлігі. Ақуыздардың құрылымын анықтайтын гендермен қатар, төрт түрлі р. РНҚ және бірнеше ондаған т. РНҚ синтеделуін бақылайтын гендер бар. • Ағзаның тұқым қуалайтын ақпаратын, гаплоидтық гендердегі толық жиынтығын ГЕНОМ дейді. • 2003 жылғы мәліметтер бойыша адамның геномында 30000 ген бар, ал E. coli бактериясында 2500 -ге жуық.

Генетикалық материал құрылымының жалпы принциптері: • Ақуыздың немесе РНҚ-ның құрылымы туралы ақпараты бар ДНҚ бөліктерін гендер немесе цистрондар деп атайды. • Ген- бір ақуызды кодтайтын ДНҚ бөлігі. • Цистрон-бір полипептидтік тізбекті кодтайтын ДНҚ бөлігі.

Эукариоттардың гендері • Олардың гендерінде ақпараты бар экзондық бөліктермен қатар ақпаратсыз бөліктер- интрондар болады. Гендердегі интрондардың саны әртүрлі, 2 -ден бірнеше ондықтарға жетеді. Мысалы, миозиннің генінде 50 -ге жуық интрон болады.

• Прокариоттардың гендері тек ақпараттары бар бөліктерден (экзондардан) ғана тұрады. • Гендер арасында ақпаратсыз нуклеотидтік қатарлары болады. Оларды спейсерлер деп атайды.

• Спейсерлер нуклеосомдық жіпшелерді хроматиннің жоғары құрылымдарына дұрыстап жинақталуына қатысады және хромосомалардың центриолдар аппаратына байланысуын қамтамасыз етеді. • ДНҚ-ның басқа кодтамайтын бөліктері арнайы ақуыздар байланысатын локустар қызметін атқарады, оларға реттеуші немесе ДНҚ- полимераза комплексіне кіретін ақуыздар байланысады. • ДНҚ молекуласының РНҚ-полимераза байланысатын бөлігін ПРОМОТОР деп атайды.

ПРОМОТОР: • Промотор ген басталатын жерде немесе геннен біраз қашықтықта, ДНҚ басқа функциялық бөліктерімен ажыратылып жатады. ‹ Прокариоттар генінің функциялық бөлімдері

• Ішек таяқшасының промоторы құрамына екі алты нуклеотидтерден (5 ‘)-ТАТААТ-(3′)-АТАТТА-(5’) тұратын Прибнов боксы немесе домені кіреді, ол транскрипция басталатын нүктеден 15 нуклеотид бұрын орналасады. • Бактерияларда реттеуші ақуыздар оператормен байланысады. Ол промотордан кейін орналасады. Оператормен байланысатын арнайы реттеуші ақуыздар болады.

Эукариоттарда РНҚ- полимераза ДНҚ-мен тікелей байланыспайды, тек транскрипцияның жалпы факторлары қызметін атқаратын ақуыздар комплексімен байланысқан күйінде әсерлеседі. Сондықтан эукариоттардағы промотор өте күрделі ұғым. Эукариоттардың промоторының құрамына ТАТА-бокс және басқа да бөліктер кіреді.

Эукариоттар промоторының құрылымы: ● +1 -транскрипция басталатын нүкте; ● ТАТА н. қ. (Гольдберг-Хогнесс бокс) Трансляция нүктесін табуды бақылайды; ● СААТ н. қ. РНҚ-полимеразаның промотормен байланысуын бақылайды; ● GC-доменнің көмегімен РНҚ-полимераза транскрипцияның старт нүктесінің маңымен байланысады.

Энхансер және сайленсерлер туралы түсінік : • Транскрипцияны күшейтетін энхансермен қатар, геномда транскрипцины бәсеңдететін арнайы нуклеотидтер қатарлары – сайленсерлері болады. • Сайленсерлер арнайы және арнайы емес транскрипциялық факторлармен және геноммен байланысады, транскрипцияны баяулатады. .

• Репрессорлық әсер ететін ақуыздар транскрипцияны бәсеңдетеді. Оларды супрессорлар дейді. Мысалы, ісіктің супрессорлары: Р 53 және Rb ақуыздары. Бұл ақуыздар репрессор ретінде, ал кейбір жағдайларда транскрипциялық факторлар қызметін де атқарады. • ДНҚ құрамында аяқталудың (терминацияның) сигналын білдіретін қысқа локустарі болады. Олар терминаторлар. Бактерияларда реттейтін гендерінің алдында аяқталуды бақылайтын аттенюаторлары болады. Терминаторлары геннің соңында тұрады.

Т жырымұ • Н — полинуклеотидтік тізбектер, Қ мономері- нуклеотид • ДН т ым уалау а паратын Қ ұқ қ қ са таушы қ • РН – т ым уалау а паратыны Қ ұқ қ қ ң ж зеге асырылуын амтамасыз етеді. ү қ • Ген т ым уалаушылы ты бірлігі, ұқ қ қ ң оны рылымы к рделі. ң құ ү