аза стан Республикасыны білім ж не ылым министрлігіҚ

аза стан Республикасыны білім ж не ылым министрлігіҚ қ ң ә ғ л-Фараби атында ы аза лтты Университеті ә ғ Қ қ Ұ қ Факультеті: “ Биология ж не биотехнология” ә Кафедрасы: “Биоалуант рлілік ж не биоресурстар” ү ә С Ж Ө Та ырыбы: Прокариотты ж не қ ә эукариотты сімдіктер клеткасы ө Орында ан: али А. А ғ Қ Тексерген: Нурмаханова А. С Алматы – 2016 жыл

• Ма саты: Жасуша рылысымен қ құ танысу. • Прокариоттар мен эукариоттарды ң айырмашылы ын білу. Прокариотар ғ мен эукариоттар туралы білімді дамыту.

• Жоспар: • Жасуша теориясыны алыптасуың қ • Жасуша органоидтері • Прокариоттар мен эукариоттар • орытынды Қ • Пайдаланыл ан дебиеттер тізімі. ғ ә

Жасуша теориясыны а идалары: ң қ ғ • 1. Жасуша –барлы тірі а заларды е кіші лшем бірлігі. қ ғ ң ң ө • 2. р т рлі а заларды жасушалары рылысы Ә ү ғ ң құ , рылымы, химиялы рамы зат алмасуы негізгі құ қ құ тіршілік рекеті ж нінен сас. ә ө ұқ • 3. А заларды жасуша рылыстарыны сас болуы ғ ң құ ң ұқ — сімдік пен жануарларды шы у тегіні бар екенін д лелі ө ң ғ ң ә болып табылады. • 4. Жасушалар б ліну ар ылы к бейеді. ө қ ө • 5. Жасушаны негізгі рылымды б лігіне цитоплазма ң құ қ ө ж не жасуша мембранасы жатады. ә • 6. К п жасушалы а заларды жасушаларыны е негізгі ө ғ ң ң ң б лігі –ядро, т ым уалау аппараты са талып ө ұқ қ қ келесі рпа тар а беріліп отырады. ұ қ ғ

Жасуша мембранасы Жасуша абыр асыны қ ғ ң астында болады. ызметі: Қ Жасуша рамын құ шектеп, бір пішінге келтіріп т рады; ұ Жасушаны ор айды; қ ғ Сырт ы ортамен зат қ алмасуды реттейді. Цитоплазма Жасушаны толтырып т ратын т т ыр ұ ұ қ с йы ты ; ұ қ қ К рші жасушалар бір ө бірімен цитоплазма ар ылы байланыс ан. қ қ ызметі: Қ Жасушаны тіршілік ң рекетіне ажетті ә қ заттарды жина тау; қ оректік заттарды Қ ор а жинау. қ ғ Ядро Хромосомалар болады; абы пен аптал ан. Қ қ қ ғ ызметі: Қ рпа тан рпа а Ұ қ ұ ққ т ым уалаушылы ұқ қ қ а паратты са тау қ қ ж не беруге ә атысады; қ Жасушада ы ғ рдістерді реттейді. ү Ядрошы қ Ядролы заттарды қ ң ядрода жина талуы қ ызметі Қ Рибосома т зу ү Рибосомалар Д гелек пішінді ж не өң ә к лемі кішкентай; ө Цитоплазмада немесе эндоплазмалы торда қ еркін орналас ан. қ ызметі: Қ Н руыз т зу (синтез) ә ү Эндоплазмалы тор қ Тор т зетін ү т тіктерден т рады; ү ұ з абы шасы Ө қ қ болады. ызметі: Қ Органикалы заттар қ т зу (н руыздар, ү ә майлар ж не ә к мірсулар) ө Жасушада ы заттарды ғ тасымалдайды. Гольджи аппараты Т тікшелер мен ү к піршіктерден ө т рады; ұ з абы шасымен Ө ө қ аптал ан. қ ғ ызметі: Қ К рделі органикалы ү қ заттарды т зу; ү Лизосома т зу. ү Лизосомалар Б лар кішірек ұ к піршіктер; ө рамында Құ ферменттер болады; зіні жеке Ө ң абы шасы болады. қ қ ызметі: Қ Органикалы заттарды қ ыдырату (н руыздар, ә майлар, к мірсулар). ө Митохондрия Сопа ша пішінді; қ Екі абатты абы пен қ қ қ аптал ан; қ ғ Ішкі абы атпар қ қ қ т зеді. ү ызметі: Қ Энергия т зу ж не ү ә жина тау (жасушаны қ ң энергия к зі) ө Жасуша орталы ы ғ Цилиндр пішінді екі б ліктен т рады ө ұ ызметі: Қ Жасушаны б лінуіне ң ө атысу қ Жасуша органоидтары ЖАСУША РЫЛЫСЫ ҚҰ

Жасуша органоидтары

Жасуша мембранасыны рылысы мен ат аратын ызметі те к рделі. ң құ қ қ ө ү Электронды микроскопты пайдаланып ж ргізілген зерттеу ж мыстарыны қ ү ұ ң н тижесінде, ә сімдікө ж не ә жануар жасушасы (клетка) мембранасыны ң рылысы толы тай аны талды. Осы зерттеу ж мыстарыны н тижесінде, құ қ қ ұ ң ә сімдік ө жасушасы мембранасыны жас ны тан (клетчатка) т ратынды ы ң ұ қ ү ғ ж не оны тірек ызметін ат аратынды ы д лелденді. Егер сімдікті ә ң қ қ ғ ә ө ң жапыра ын бірнеше рет б ктеп айта жазса, біраздан кейін б рыншы ғ ү қ ұ алпына келеді. Б л былыс қ ұ құ жасуша мембранасыны ң серпімділік асиетін қ білдіреді. Сонымен атар б л- сімдік жасушасы мембранасыны қ ұ ө ң физикалы асиетіне т н былыс. қ қ ә құ Мембрана

Цитоплазма 85 пайызы судан 10 пайызы н руыздардан ә т рады. ұ

Эндоплазмалы тор (қ эндоплазматическая сеть); (reti-culum endoplasmaticum, лат. reticulum — тор, лат. endoplasmaticum — эндоплазмалы ) — зынша келген қ ұ уысты т тікшелер мен зекшелерден т ратын, абыр асы қ ү ө ұ қ ғ биологиялық жар а тармен шектелген ғ қ жасуша цитоплазмасының органелласы. [1] Эндоплазмалы тор (цитоплазмалы тор): д ншелі (гранулалы) ж не д ншесіз қ қ ә ә ә (агранулалы) эндоплазмалы тор болып екіге б лінеді. Гранулалы қ ө эндоплазмалы тор жар а тарыны абыр аларында рибосомалар орналасады, қ ғ қ ң қ ғ ал агранулалы эндоплазмалы тор абыр аларында рибосомалар болмайды. қ қ ғ Эндоплазмалы қ тор жасуша цитоплазмасында жеке не топтаса орналасады. Эндоплазмалы қ тор

Рибосома ( лат. rіbes — а ыс ж не ғ ә грек. some — дене) —а уызқ синтезін ж зеге асыратын жасуша-ішілік органоид. Рибосомалар — ү екі орташа: лкен ж не кіші лшем бірлігінен т рады. Н руыздар ү ә ө ұ ә биосинтезін (н руызда амин ыш ылдарды осады) іске асырады. ә қ қ қ Олар жасуша цитоплазмасында ы ғ Mg иондарыны ң концентрациясына байланысты диссоциацияланып (молек. ыдырауы) ж не реассоциацияланып (молекулаларды айта ә ң қ бірігуі) отырады. Рибосомалар жасушада а уыз синтезіне қ атысатын раушыларды стап т ру, оларды бір-бірімен қ құ ұ ұ байланыстыру ызметін ат арады. қ қ

Гольджи аппараты –– жасуша биосинтезінің німдерін ө т зілу ж не тасымалдау ызметін ат аратын м шесі. ү ә қ қ ү Гольджи аппараты б ліктері жалпа пішінді іші уыс бірінін ө қ қ стіне бірі аланып орналас ан. ү қ қ

Лизосома • Лизосома ( гр. ‘ λύσις’ – еру ж не ә sōma – дене) – жануарлар мен са ырау ла жасушасыны органелласы, ң құ қ ң жасуша ішінде ас орыту ызметін ат аратын ж не қ қ қ ә гидролиттік ферменттерді ор ретінде жиналатын орны. ң қ Оны диам. 0, 2 – 0, 7 мкм. ң • Лизосома — торшалар органоиды. Оларды рамына ң құ гидролиттік ферменттер тобы — ыш ыл фосфатаза, қ қ нуклеаза, протеазалар, гликозидазалар т. б. (барлы ы 20 -дан ғ астам) кіреді. Лизосома торшаны зіні (аутолиз) ж не оны ң ө ң ә ң ішіне кірген заттарды ыдырауына атынасады. Лизосома ң қ рамына кіретін ферменттер торша ж не құ ә белоктарының жетілуіне (процессинг) атынасады. қ

Пластидтер

Митохондрияны рамында а уыздар (65— 70% к р ак ң құ қ ү ғ салма ыны ) липидтер (25— 30%), нуклеин ыш ылдары ғ ң қ қ (ДН , РІН ) витаминдер ж не т. б. енеді. Қ Қ ә Митохондрияны рамына енетін а уыздарды к пшілігі — ң құ қ ң ө тоты у процесін камтамасыз ететін, матриксінде ж не ішкі ғ ә мембраналарына орналас ан ферменттер. қ Митохондрияларды ызметі осы ферменттерге байланысты. ң қ Митохондрияны сырт ы мембранасыны к рамында ы ң қ ң ұ ғ а уыздар 20% болса, ал ішкі мембранасында 75%-ке дейін қ жетеді, м ны зі оны бас а клеканы мембраналарына ұ ң ө ң қ ң кара анда ерекшелігін к рсетеді. Митохондрияны сырт ы ғ ө ң қ мембранасы к рсеткіштері жа ынан ө ғ эндоплазмалық тор ағ сас. Сырт ы мембранада ж не мембрана аралы ұқ қ ә қ ке істікте тоты у процесінс атысатын ферменттер аз ң ғ қ болады.

Ядро (лат. nucleus, грек, kaiyon — ядро) — организмдегі протеиндік алмасуды реттеу ар ылы т ым уалаушылы қ ұқ қ қ асиеттерді рпа тан- рпа а жеткізетін жасушаны негізгі қ ұ ққ ң б лігі. Интерфазалы жасуша ядросы хроматин д ншелерінен ө қ ә (хромосомаларды к рінетін микроскоппен к рінетін б ліктері. ң ө ө ө Хромосомаларб ліктері ядрошы тан, нуклеоплазмадан ө қ (кариоплазма — ядро с лі) ж не нуклеолеммадан ө ә (кариолема) т рады. Сырт ы ж не ішкі жар а тардан ұ қ ә ғ қ рал ан нуклеолеммада цитоплазмамен атысатын құ ғ қ диаметрі 80 -90 нм тесіктер болады. Интерфазалы хроматин қ д ншелері хромосомаларды ды таратыл ан, нашар ә ң ң ғ боялатын ж не белсенді ызмет ат аратын б ліктерін — ә қ қ ө эухроматин, ал ширатылып жа сы боялатын, енжар ызмет қ қ ат аратын б ліктерін гетерохроматин деп атайды. қ ө Хромосомалар т ым уалаушылы асиеттерді ұқ қ рпа тан- рпа а жеткізетін рылым. ұ ққ құ

Олар дезоксирибонуклеопротеидтерден т рады. ұ Ядрошы д гелек келген, диаметрі 1 -5 мкм денешік. қ өң Ядрошы та рибосомалар т зіледі. Кариоплазма қ ү ядроны біркелкі боял ан оймалжы б лігі. ң ғ қ ң ө Кариоплазма рамында нуклеин ыш ылдары мен құ қ қ протеиндерді т зуге керекті нуклеопротеидтер, ү гликопротеидтер ж не рт рлі ферменттер болады ә ә ү

Жасушаны б лінуің ө Эукариоттар 1. Ядросы бар 2. сімдіктер Ө 3. Жануарлар 4. Бас а органоидтары бар қ 5. Хромосома 6. гликоген 7. Пластид 8. На ыз вакуоль ғ Прокариоттар 1. Ядросы жо қ 2. Бытыраны тар қ 3. К к-жасыл балдырлар ө 4. Цианбактериялар

Прокариоттар мен эукариоттар • Ай ындал ан ядросы қ ғ болмайды. • Т ым уалаушылы ұқ қ қ а парат нуклеотид қ райтын ДН құ Қ молекуласы ар ылы қ беріледі. Эукариотты қ органоид ызметін қ мембраналар ат арады. қ • Бактериялар ж не к к, ә ө жасыл балдырлыр. Ф • Ай ындал ан ядросы бар қ ғ • Ядролы ДН қ Қ хромосомаларда са талады. қ • Цитоплазмада ерекше ызмет ат аратын рт рлі қ қ ә ү органоидтар бар. • Са ырау ла тар, ң құ қ сімдіктер, жануарлар. ө

Прокариоттар • Прокариоттар — Прокариоттар а микроорганизмдер мен к к-жасыл ғ ө балдырлар жатады. Прокариоттарды м лшері те кішкентай, зынды ы 1 ң ө ө ұ ғ — 10 мкм. Прокариоттарды эукариоттардан айырмашылы ы — оларды ң ғ ң ай ындал ан органоидтері, я ни эндоплазмалы торы, Гольджи қ ғ ғ қ жиынты ы, митохондриялары болмайды. Жануарларды ж не сімдіктерді ғ ң ә ө ң жасушаларында жа сы ай ындал ан т йіршіктер болады. Олар — н руыз, қ қ ғ ү ә май ж не гликоген сия ты ор заттарынан т рады. Прокариотты ә қ қ ұ ң эукариоттан негізгі айырмашылы ы — онда алыптас ан ядросы ж не ғ қ қ ә хромосомалары болмайды. Прокариот ДН -сыны эукариот ДН -сынан Қ ң Қ айырмашылы ы — м нда ДН -ны сыртын н руыздар аптап т рмайды ғ ұ Қ ң ә қ ұ ж не пішіні са ина т різдес болып келеді. Прокариот ә қ ә жасушаларында мембрана рылымы болады, құ олар микроорганизмдерді энергетикалы процестеріне атысады. Мысалы, ң қ қ к к-жасыл балдырларды мембрана рылымында хлорофилл болады ө ң құ ж не олар фотосинтез процесін ж зеге асырады. ә ү • Кейбір микроорганизмдерде мембрана рылымдары аэробты тыныс алу құ процестеріне атысады. Негізінен, прокариоттар жасушаны жай екіге қ ң б лінуі ар ылы к бейеді, я ни аналы жасуша екі жасуша а тікелей ө қ ө ғ қ ғ б лінеді. ө

Прокариотты жасушаны қ ң рылысы құ

Эукариоттар Эукариоттар (грек. еu – жа сы, толы ымен ж не karyon – ядро) – қ ғ ә рамында ядросы бар организмдер. құ Эукариоттар а барлы жо ары сатыда ы жануарлар мен сімдіктер, ғ қ ғ ғ ө сондай-а бір немесе к п жасушалы балдырлар, са ырау ла тар ж не қ ө ң құ қ ә арапайымдар жатады. Эукариоттар жасушалары прокариоттармен қ салыстыр анда к рделі келеді. Эукариоттар жасушалары к птеген ішкі ғ ү ө мембраналармен жеке б ліктерге (компартементтерге) б лінеді. Б л ө ө ұ б ліктерде бір мезгілде бір-біріне т уелсіз р т рлі хим. реакциялар ж реді. ө ә ә ү ү Б л жасушаларда ядро мен т рлі органеллалар (митохондрия, ұ ү рибосома, Гольджи кешені) ызметтері жа сы жіктеледі. Клетка ядросы, қ қ митохондриялар, пластидтер цитоплазмадан екі абат мембрана ар ылы қ қ шектеледі. Ядрода жасушаны генетик. материалдары (ДН , онымен ң Қ байланыс ан заттар) шо ырланады. сімдік жасушаларыны хлоропластары қ ғ Ө ң негізінен К н с улесін сі іріп, оны фотосинтез н тижесінде органик. ү ә ң ә заттарды хим. энергиясына айналдырса, митохондриялар к мірсулар, ң ө майлар, белоктар, т. б. органик. осылыстарды ыдыратып энергия т зеді. қ ү Эукариоттар жасушалары цитоплазмасыны мембраналы ж йесі ң қ ү (эндоплазмалы тор, Гольджи кешені) – жасуша рекетін амтамасыз ететін қ ә қ макромолекулаларды т зіп, жина тайды. Эукариоттар жасушалары митоз ү қ жолымен б лінеді. ө

Эукариотты жасушаны қ ң рылысы құ

Эукариоттар мен прокариоттарды ң айырмашылы ы ғ

Прокариот ұғымы “ядроға дейінгі”, ал эукариот – “жақсы немесе анық ядросы бар” дегенді көрсетеді. Прокариоттарды, сондай-ақ, бактериялар деп те атайды. Прокариоттарға көк-жасыл балдырлар, актиномицеттер, бактериялар, спирохеттер, микоплазмалар, хламидиялар жатады. Эукариоттарға – көпшілік балдырлар, саңырауқұлақтар мен қыналар, өсімдік пен жануарлар жатады. Прокариот клеткаларының эукариот жасушаларынан айырмашылығы – олардың генетикалық материалы – сақиналы ДНҚ құрамына ақуыздар кіретін күрделі хромосомаларға жинақталмаған және де мембранамен қапталмаған. Прокариоттарда белгілі бір қызметтер атқаратын мембраналық құрылымдары болмайды. Бактериялар екіге жай бөліну арқылы көбейеді, сондай-ақ екі клетка арасында генетикалық ақпарат алмастыру түрінде жүретін жыныстық көбеюді байқауға болады. Прокариоттар клеткаларының пішіндеріне сәйкес ұсақ болып келеді. Олардың көлемі шамамен 1 -10 мкм. Прокариот клеткаларының құрылымы мен химиялық құрамдарында өздеріне тән ерекшеліктері болады. Цитоплазмалық мембранадан тыс орналасқан құрылымдары (жасуша қабықшасы, капсула, сілемейлі қап, талшықтар, ворсинкалар) көбінесе беттік құрылымдар деп аталады. Цитоплазмалық мембрана мен цитоплазма протопласт деп аталады. Эукариот клеткаларының прокариоттардан негізгі ерекшелігі – олар жеке-жеке компартменттерге бөлшектенген, яғни көптеген мембраналық органеллалары болады. Эукариоттардың ақуызбен байланысқан ДНҚ-ы хромосомаларға жинақталып, қос мембранамен қапталған ядрода орналасады. Эукариот клеткаларының пішіндері прокариоттарға қарағанда ірі келеді.

орытындыҚ Негізінен жасуша мен оны орша ан сырт ы орта арасында ы қ ғ метаболизмге (зат алмасу а) атысады, сондай-а , жасушаны ғ қ қ ң оз алуы мен бір-біріне жал ануында лкен р л ат арады. қ ғ ғ ү ө қ Жасушаны жалпы рылысы жануарлар а да, сімдіктерге де ң құ ғ ө т н. Біра сімдік жасушасыны рылымы мен метаболизмінде ә қ ө ң құ жануарлар жасушасына ара анда біраз айырмашылы бар. қ ғ қ сімдіктер жасушасыны біріншілік плазмолеммасы к рделі Ө ң ү полисахарид негізінде (матрикс) орналас ан целлюлозды қ микрожіпшелерден рал ан. Микрожіпшелер сімдік жасушасы құ ғ ө абыр асыны тіректік а асын т зеді. К п сімдіктер беріктік қ ғ ң қ ңқ ү ө ө асиет беретін – екіншілік жасуша абы шасын (целлюлозадан) қ қ қ т зеді. сімдік жасушаны целлюлоза талшы тары к рделі ү Ө ң қ ү полимерлі зат – лигнинді сі іріп, атаяды да жасуша абы шасы ң қ қ қ беріктенеді. сімдік жасушасыны цитоплазмасында арнайы Ө ң органоид-пластидтер – хлоропласт, хромопласт, лейкопласт бар.

• Пайдаланыл ан дебиеттер тізімі: ғ ә • « аза стан» : лтты энцклопедия / Бас редактор . Нысанбаев Қ қ Ұ қ Ә – Алматы « аза энциклопедиясы Қ қ » Бас редакциясы, 1998 жыл. • асымбаева Т. , » Тіршіліктану» , 10 -11, 2003, 50 б. Қ • Биология: Жалпы білім беретін мектепті , 9 -сыныбына ң арнал ан о улы , 2 -басылымы, делген/ М. Гильманов, А. ғ қ қ өң Соловьева, Л. бшенова. — Алматы: Атам ра, 2009. Ә ұ • Сартаев А. , Гильманов М. С 22 Жалпы биология: Жалпы білім беретін мектепті о амды -гуманитарлы ба ытында ы ң қ ғ қ қ ғ ғ 10 -сыныбына арнал ан о улы. — Алматы: «Мектеп» баспасы, ғ қ қ 2006.

Назарлары ыз а ң ғ рахмет!!!