аза стан Республикасы Денсаулы са тау ж не

аза стан Республикасы Денсаулы са тау ж не леуметтік даму министрлігіҚ қ қ қ ә Ә О т стік аза стан Мемлекеттік Фармацевтика Академиясы ң ү Қ қ аза стан тарихы ж не леуметтік- о амды п ндер кафедрасы Қ қ ә ә қ ғ қ ә С Ж Ө Та ырыбы: 1916 жыл ы лт-азатты оз алыс қ ғ ұ қ қ ғ Орында ан: Бейсен Б ғ Тобы: ЖМ-107 а абылда ан: Еркінбекова . С Қ ғ Ә Шымкент-

“ аза станда ы 1916 жыл ы Қ қ ғ ғ лт-азатты оз алыс” картасы ұ қ қ ғ

1916 жыл ы лт-азатты оз алыстығ ұ қ қ ғ ң хронологиялы кестесі қ

Иманов Амангелді дербай лы (1873– 1919) – халы батыры, аза хал ыны 1916 жыл ы лт-азатты к терілісін Ү ұ қ қ ң ғ ұ қ ө йымдастырушыларды бірі, Кенесары асымовты зе гілес серігі Иман батыр Дулат лыны немересі. Б рын ы ұ ң Қ ң ү ң ұ ғ Тор ай уезі айдауыл болысында ту ан. Амангелді уелі ауыл молдасынан 2 жыл о ып, кейін Тасыбай, Т шма амбет ғ Қ ғ ә қ ә ғ ишандарды медресесіне т сті. Медреседе 4 жыл о ы ан ол т рік, парсы, араб тілдерін ме герді. Ел ішіндегі ң ү қ ғ ү ң даушар а ерте араласып, сол себепті Ресей империясыны жергілікті билеушілеріні удалауына шырап, ғ ң ң қ ұ 1896– 1911 жж бірнеше рет т рмеге амалды. ү қ Амангелді батырды йымдастырушылы ж не олбасшылы таланты 1916 жыл ы Ресей императорыны маусым ң ұ қ ә қ қ ғ ң айында ы жарлы ына наразылы ретінде Тор ай даласында б р еткен лт-азатты к теріліс барысында ай ын ғ ғ қ ғ ұ қ ө қ к рінді. 2– 3 ай ішінде елеулі к шке айнал ан к терілісшілер о алык лде бас осып, бді апар Жанбосыновты хан, ө ү ғ ө Қ ғ ө қ Ә ғ Амангелдіні к теріліс олбасшысы (сардар) етіп сайлады. бді апар мен Амангелдіні йымдастырушылы ө қ Ә ғ ң ұ қ іскерлігіні н тижесінде к теріліс саяси сипат алды ж не скери йымды жа ынан ны айып, о ан атысушы ң ә ө ә ә ұ қ ғ ғ ғ қ сарбаздар атары 50 мы адам а жетті. Амангелді Тор ай аласын 27 к н бойы оршау а алды. Ол к терілісшілерді қ ң ғ ғ қ ү қ ғ ө ң Шош алы, К йік опаларында ы шай астарына, подполковник Тургеневті жара ты лкен жаса ына арсы қ ү қ ғ қ ң қ ү ғ қ 1917 жылы а панны 21– 23 -індегі мкешу, До ал- рпектегі со ы ай асына тікелей басшылы жасады. қ ң Құ ғ Ү ңғ қ қ Жазалаушылар Тор айда ы лт-азатты к терілісті т ншы тыра алмады. К теріліс Ресейдегі А пан т керісіне ғ ғ ұ қ ө қ өң жал асты. Амангелді 1918 жылы наурызды 21 -і мен с уірді 2 -і аралы ында Орынборда ткен Тор ай Ке естеріні ғ ң ә ң ғ ө ғ ң ң т ыш съезіне атысып, Тор ай уезіні скери комиссары болып та айындалды. 1919 жылы с уірді 20 -ында ұңғ қ ғ ң ә ғ ә ң Тор айда Ке ес кіметі лап, Амангелді т т ын а алынып ату жазасына кесілді. ғ ң ө құ ұ қ ғ М йіті бір жыл дан кейін уелі Алак лге, кейін аудан орталы ына келініп жерленді. 1939 жы лы «Ленфильм» ә ә ө ғ ә киностудиясы «Амангелді» фильмін т сірді. Б л к ркем нер туындысы аза ты т ыш дыбысты фильмі болды. ү ұ ө ө қ қ ң ұңғ Амангелдіні ерлікке толы мыры к птеген а ын-жазушыларды , суретшілер мен композиторларды ң ғұ ө қ ң ң шы армаларына ар ау бол ан. ғ қ ғ 1916 жыл ы лт-азатты оз алыс басшылары ғ ұ қ қ ғ

То аш Бокин қ (1890– 1918) – Жетісуда ы 1916 жыл ы аза хал ыны лт-азатты к терілісін ғ ғ қ қ қ ң ұ қ ө йымдастырушыларды бірі. Б рын ы Жетісу облысыны Верный уезінде к шпелі кедей шаруа отбасында д ниеге ұ ң ұ ғ ң ө ү келді. 1898– 1906 жылдары Верный аласында ы ерлер гимназиясында білім алды. Одан со 1914 жыл а дейін Верный қ ғ ң ғ уезіні сот органдары мен оныс аудару бас армасында тілм ш болды. ң қ қ ә 1913 жылы Верный аласында зіні 1802 с зді амты ан аза ша-орысша с здігін шы арды. 1914– 1916 жылдары қ ө ң ө қ ғ қ қ ө ғ Санкт-Петербор аласында сот палатасында ж мыс істеді. Осы кезе де ол патша кіметіне арсы т рлі саяси қ ұ ң ү қ ү йымдарды ба дарламаларымен танысады. 1916 жылы елге орал ан Т. Бокин аза хал ыны лт-азатты ұ ң ғ ғ қ қ қ ң ұ қ к терілісіні Жетісу оша ы жетекшілеріні бірі болды. Ол аза тар, ыр ыздар, й ырлар, д нгендер арасында ы гіт ө ң ғ ң қ қ қ ғ ұ ғ ү ж мысына басшылы жасады, со ысты халы а арсы сипатын т сіндіріп, патша жарлы ын орындамау а ша ырды. ұ қ ғ ң ққ қ ү ғ ғ қ 1917 жылы большевиктер бас ар ан саяси к штермен жа ындасып, Жетісу облысында Ке ес кіметін орнату а ат қ ғ ү қ ң ө ғ салысты. Ол 1918 жылы а тарды 2– 13 -і аралы ында Верный аласында ткен Ке ес кіметін орнатуды жа та ан қ ң ң ғ қ ө ң ө қ ғ Жетісу облысты шаруалар депутаттарыны 2 -ші съезіне атысты, одан со Жетісу со ыс революциялы комитетіні қ ң ғ қ ң м шелігіне сайланды. Большевиктік кіметті жергілікті (болысты , ауылды , селолы ) ж йесін ру ісіне атысып, ү ө ң қ қ қ ү құ қ жергілікті скери б лімдерін жаса тап, оларды 1918 жылды к ктем ж не жаз айларында азы -т лікпен амтамасыз ә ө қ ң ө ә қ ү қ етуге к ш ж мсады. ү ұ Т. Бокин сол жылы лкеде азамат со ысы етек ал ан кезде саяси к ресті рбаны болды. Белгілі жазушы З. Шашкин ө ғ ғ ү ң құ к рнекті о ам айраткеріні мірінен сыр шертетін «Т. Бокин» атты роман жазды. 1967 жылы Алматы аласында ө қ ғ қ ң ө қ о ан ғ ескерткіш орнатылды, Алматыны бір к шесі, Іле ауданыны бір ауылы То аш Бокин есімімен аталады. ң ө ң қ

Кейкі батыр (Н рма амбет) К кембай лы ұ ғ ө ұ (1871– 1923 ж. ), 1916 жыл ы Тор ай к терілісіні батыры. Орта ж з рамында ы ғ ғ ө ң ү құ ғ ыпша тайпасыны лан ыпша руынан шы ан. Т рмыс тапшылы ын ерте к рген Кейкі Жыланшы болысыны алпауыты Қ қ ң Құ қ қ ққ ұ ғ ө қ ң Р. Шашамбай лыны малын орып, д шпандарына аттандыратын жігіті бол ан. Жастайынан а шы, мергендігімен, жеттігімен ұ ң қ ұ ғ ң ө айма а таныл ан. Оны ралайды к зге ат ан мергендігіне сай ел аузында «Амангелдіні к зі мерген, Кейкіні олы мерген» ққ ғ ң құ ө қ ң ө ң қ деген сипаттама са тал ан. Ресей патшасыны 1916 жыл ы маусым жарлы ы себеп бол ан Тор ай аза тарыны лт-азатты қ ғ ң ғ ғ қ қ ң ұ қ к терілісіне ал ашкы к ндерден-а белсене араласып, оны негізгі арулы к ші — мергендер жаса ын бас арды, к теріліс ө ғ ү қ ң қ ү ғ қ ө штабынын, е кауіпті тапсырмаларын орындап, жиі-жиі барлау а шы ып т рды. К йік опасында ы со ыста, Тор ай аласын ң ғ ғ ұ ү қ ғ ғ ғ қ оршау кезінде ж не жазалаушы отряд а арсы со ы рыс — До ал шай асында ерекше ерлік к рсетті. қ ә қ қ ңғ ұ ғ қ ө 1919 ж. 13 мамырда Тор ай оязды со ыс комиссары, халы батыры Амангелді Иманов лтірілгеннен кейін Кейкі удалау а ғ қ ө қ ғ шырап, лытау, ызыл м а бой тасалау а м жб р болды. Б л с ргін Тор айда Ке ес кіметі орна аннан кейін де ұ Ұ Қ құ ғ ғ ә ү ұ ү ғ ң ө ғ толастамады. А ыры, 1922 жылды к ктемі де комиссар Александр Токаревті атып кеткен. Кейкіні 29 наурызда ызыл қ ң ө ң қ скерлер айуанды пен лтірді. Олар мергенні екі олы мен басын кесіп алып, басын бір ай бойы Тор ай аласыны орталы ә қ ө ң қ ғ қ ң қ аланына сыры а шаншып ойды. Кейін мергенні бас с йегін Орынбор а, ал 1926 ж. республика астанасы ызылорда а ққ қ ң ү ғ Қ ғ к шуіне байланысты, Санкт-Петербургке алып кеткен. ө Ол азір Санкт-Петербургтегі антропологиялы орды кунсткамерасында са таулы. 1996 ж. батырды 125 жас а толуына қ қ қ ң қ байланысты ас беріліп, ескерткіш орнатылды. Жазушы А. Н рмановты « ланны ажалы» романында ы лан, ұ ң Құ ң ғ Құ. М сіреповті «Амангелді» пьесасында ы Кете батырларды к ркем т л алары осы Кейкі мерген мірінен сомдал ан. Ғ ү ң ғ ң ө ұ ғ ө ғ

ліби ЖангелдинӘ (1884– 1953 ж. ), мемлекет айраткері. Тор айда ы к сіптік училищеде, останайда ы екі сыныпты қ ғ ғ ә Қ ғ қ орыс- аза училищесінде о ы ан. 1903 ж. Орынборда ы діни училищені бітіріп, азанда ы м алімдер семинариясында екі жыл қ қ қ ғ ғ Қ ғ ұғ окы ан со , 1905 жыл ы революция а атысты деген айыппен о удан шы арылады. Сол жылы М скеудегі діни академия а о у а ғ ң ғ ғ қ қ ғ ә ғ қ ғ т сіп, 1906 ж. «сенімсіз студент» деп танылып, академиядан уылган. 1909– 1912 ж. шет ел халы тарыны т рмыс-салтымен ү қ қ ң ұ танысуды (кейбір деректерде діни уа ыздарды насихаттауды) ма сат еткен Еуропа, Африка, Таяу Шы ыс, Азия елдерін жаяу ғ қ ғ аралап, 1913 ж. Жапония ар ылы ту ан жерге оралады. Ел аралап, кино аппаратпен шет ел халы тарыны мірі мен т рмысына қ ғ қ ң ө ұ байланысты фильмдер к рсетіп, жергілікті халы ты саяси сауатын к теруге ыкпал етті. 1915 ж. Ресей большевиктер ө қ ң ө партиясыны атарына тіп, ырымда астыртын революциялы ызмет ат арды. Жангелдин Ресей патшасыны 1916 жыл ы ң қ ө Қ қ қ қ ң ғ маусым жарлы ына арсы Тор ай аза тарыны к терілісін олдап, Тор ай аласын оршау а атысты. РКФСР Халы ғ қ қ ң ө қ ғ қ қ комиссарлар ке есіні шешімімен Тор ай облысыны т тенше со ыс комиссары болып та айындалды. 1918 ж. 21 наурыз — ң ң ғ ң ө ғ ғ 3 с уірде Орынборда ткен Тор ай облысты ке естеріні 1 -съезінде облыс ат ару комитетіні т ра асы болып сайланды. ә ө ғ қ ң ң қ ң ө ғ Жангелдинні сынысымен Тор ай облысы ат ару комитеті лт істері ж ніндегі комиссариат к рылды ж не лттар халы ң ұ ғ қ ұ ө ұ ә Ұ қ комиссариаты жанынан т ыш лттык б лім йымдастырылды. РКФСР Халы комиссарлар ке есі аза станда а ұңғ ұ ө ұ қ ң Қ қ қ гвардияшылар а т пкілікті со ы беріп, Ке ес кіметін алпына келтіру ма сатымен ару-жара , азы -т лік, скери к мек беру ғ ү ққ ң ө қ қ қ ү ә ө туралы шешім кабылдады. Осы ан байланысты Жангелдин Далалы лкені т тенше комиссары болып та айындалды да, лкеде ғ қ ө ң ө ғ ө ал аш ы лтты скери отрядтар рып, а гвардияшылар а арсы к ресті. Ресейді орталы аудандарында арнаулы арулы ғ қ Ұ қ ә құ қ ғ қ ү ң қ қ отрядтар жаса тап, бірнеше алада Ке ес кіметін алпына келтірді. 1918 ж. тамыз- азан айларында Акт бе майданыны қ қ ң ө қ қ ө ң скерлеріне ару-жара , д рі-д рмек, азы -т лік жеткізген арнаулы отрядты бас арды. Жангелдин 1920 жылдан РКП (б) ыр ыз ә қ қ ә ә қ ү қ Қ ғ ( аза ) облысы комитетіні ж не аза АКСР Орталы ат ару комитетіні м шесі, 1938 жылдан аз. КСР Жо ары Ке есіні қ қ ң ә Қ қ қ қ ң ү Қ ғ ң ң депутаты болды. останай облысыны бір ауданы, ара анды облысында к шелерге, елді мекен мектептерге Жангелдин Қ ң Қ ғ ө есімі берілді.

Халық батыры туралы кітап Амангелді Иманов атындағы шыңАмангелді Имановқа арналған ескерткіштер