аза стан – Ресей Медициналы Қ қ қ

аза стан – Ресей Медициналы Қ қ қ Университеті Профилактикалы медицина курсы қ “Экология”п ні ә Лектор. Рыскулова А. Р.

• азіргі алаларды ж не ауылды мекендерді экологиялы Қ қ ң ә қ ң қ м селелері ә • “ Урбанизация” т сінігі. Проблеманы азіргі жа дайы. ү ң қ ғ • Экономикалы т р ыда дамы ан елдерде со ы онжылды тарда қ ұ ғ ғ ңғ қ адамзат денсаулы ыны жа дайы елеулі д режеде ғ ң ғ ә згерді. ылыми-техникалы прогресс жа дайларында нерк сіп жедел ө Ғ қ ғ ө ә суде. Б л жа дай з кезегінде урбанизация рдісін тудырады. ө ұ ғ ө ү Урбанизация — алалану — латын, с зі. Ол т р ындар мен экономикалы қ ө ұ ғ қ мірді алаларда шо ырлануын ж не сол алалар саны мен аума ыны ө ң қ ғ ә қ ғ ң суін білдіреді. алалар мен алалы т р ындар саны суі -за дылы ө Қ қ қ ұ ғ ө ң қ рдіс. Ол т р ындар, ндірістік аражаттар, о амды байлы , кімет пен ү ұ ғ ө қ қ ғ қ қ ө м дениетті ке істіктік шо ырлануы болып жат ан алаларда ндірістік ә ң ң ғ қ қ ө к штерді тиімді дамыту а ж не кадрлы ресурстарды орынды ү ғ ә қ пайдалану а м мкіндік береді. ғ ү • алаларды суі мен дамуы экологиялы -канализациялау, су ткізу Қ ң ө қ ө торабы, жылумен амтамасыз ету; ндірістік ж не о амдык білім беру қ ө ә қ ғ мен денсаулы са тау сия ты леуметтік — к лік пен байланыс, қ қ қ ә ө инфра рылымдарыны рістеуіне ы пал етуде. құ ң ө қ

• алалы т р ындар саныны , алаларды , сіресе ірі Қ қ ұ ғ ң қ ң ә алаларды суі адамзат ркениеті дамуыны ажырамас қ ң ө ө ң б лігі болып табылады. 20 — асырда миллион т р ынды ө ғ ұ ғ алалар саны 10 есе сті. Б рын ы КСРО арама ында қ ө ұ ғ қ ғ бол ан бізді Республикада алалы т р ындар саны 1926 ғ ң қ қ ү ғ жылы — 18, 0 %, 1940 жылы — 33, 0%, 1959 жылы — 48, 0 %, 1986 — 66, 0 % ж не 1989 жылы — 51, 0 % рады ә құ • азіргі урбанизация — бірт тас ал а да о амны жа а Қ ұ ғ ң қ ғ ң ң ркениеті т ріне туін сипаттайтын фундаментальды ө ү ө қ о амды рдістерді бірі. Б л ндіруші к штер қ ғ қ ү ң ұ ө ү (индустриализация мен ылыми-техникалы прогресс) ғ қ ж не ндірістік атынастар ( о амды -экономикалы ә ө қ қ ғ қ қ формациялар) дамуыны тарихи зандылы рдістері, б л ң қ ү ұ т р ындар айта ндірілуіні жа а т ртібіне ү ғ қ ө ң ң ә демографиялы ту, аз балалы жан я а, т мен қ ө ұ ғ ө туушылы а, т р ындарды жас шамалы жа а ққ ұ ғ ң қ ң рылымына ту. құ ө

• азіргі алаларда ы тіршілік ортасынын факторларыҚ қ ғ • азіргі 4 миллиард адамны орша ан орта а жаса ан рекеті, зіні масштабы Қ ң қ ғ ғ ғ ә ө ң бойынша тас д уіріні 40 миллиард адамы жасайтын рекетіне те. ә ң • Урбанизацияны теріс факторлары зіні таби аты бойынша физикалы , ң ө ң ғ қ химиялы , биологиялык т рде сер етеді. қ ү ә • Автомобиль к лігі ө • азіргі алаларды к пшілігінде орша ан орта ластануынын негізгі к зі Қ қ ң ө қ ғ ө автомобиль к лігі болады. Оны шы аратын, адам шін улылы ы бар газдары 200 ө ң ғ ү ғ ден астам химиялы осылыстарды райды. Б лар рт рлі к мірсутектер, азот қ қ құ ұ ә ү ө тоты тары, альдегидтер, иіс газы (СО) ж не бас алар. алалар ауасында ы қ ә қ Қ ғ барлы улы заттарды 70 қ ң % дейін м лшері авток лік есебіне жатады деп ө ө саналады • азіргі алаларды ауа бассейні к мір ос тоты ымен ластан ан. Ірі жолдарды Қ қ ң ө қ ғ ғ ң бойында осы затты шо ырлануы 500 мг/м ң ғ 3 жетуі м мкін (ШРЕК — 3, 0 мг/мү 3 ). К міртек тоты ы анны гемоглобинін карбоксигемоглобинге айналдырады, ол ө ғ қ ң лпалы тыныс б зылуыны дамуына келеді. ұ қ ұ ң ә • азіргі уа ытта авток лік шы аратын газдарда улы заттар ана емес, о ан оса Қ қ ө ғ ғ ғ қ канцероге дік асиеттері бар заттар бай ал ан. ң қ қ ғ

• Бас а топ а азот тоты тары жатады — олар канцерогендік қ қ қ нитрозо осылыстар болады. қ • алалы ауа ластануын азайтуда рт рлі технологиялы Қ қ ә ү қ шараларды белгілі ма ынасы бар: ң ғ • карбюратор конструкциясын жетілдіру; • электронды т тат ыш ондыру; қ ұ қ қ • реакторларда ж мыстан шы ан газдарды жандырып бітіру; ұ ққ • катализдік нейтрализаторларды олдану. қ • Экологиялы таза транспорт — электромобильдер туралы да қ соны айту а болады. Оны барлы жерде олдану ғ қ қ аккумуляторларды уаттау шін к п электр энергиясы қ ү ө шы ынымен штасады ж не батареялар конструкцияларын ғ ұ ә жетілдіруді талап етеді. Сонды тан автомобиль қ транспортыны м селесі т р ындарды суімен бірге ң ә ү ғ ң ө алалар шін е зекті м селеге айналуда. қ ү ң ө ә

• алалык шуҚ • Калалы шу — зекті м селе, ол автомобиль оз алысымен ж не жалпы қ ө ә қ ғ ә к лікпен байланысты. ө • Адам организміне кері сері бар ж не оны е бектенуі мен демалуына ә ә ң ң кедергі жасайтын кез келген намсыз немесе жа ымсыз дыбыстар рекеті — ұ ғ ә шу деп т сініледі. Дыбыс — есту сезімін тудыру а абілеті бар, серпінді ү ғ қ ортаны (ауалы , с йы ты , аттылы ) тол ын т різді тербелістері. Орта ң қ ү қ қ қ ә ты ызды ы аншалы ты лкен болса, дыбыс жылдамды ы соншалы ты ғ ғ қ қ ү ғ қ жо ары. ғ • Серпінді ортаны тербелістері герцте (Гц) к рсетілетін белгілі жиілікте ң ө дыбысты тол ындар жасайды. Адам ла ы 16 дан 20 000 Гц дыбыстарды қ қ құ ғ абылдай алады. Е жа сы абылданатын дыбыстар 800 -6000 Гц қ ң қ қ аралы ында болады. 400 Гц дейінгі т мен дыбыстар, жас л ай ан сайын ғ ө ү ғ ғ жо ар ы дыбыстар (20 000 — 12 000 Гц) жептеуір нашар кабылданады. ғ ғ ә • Шулар т р ылы ты жене т р ылы сыз болады. Т р ылы тылар а ү ғ қ ұ ғ қ ғ электро оз алт ыштар шы аратын дыбысты тербелістер жатады. қ ғ қ Т р ылы сыздар а, зіні ар ындылы ын уа ыт ішінде 5 ДБА арты ұ ғ қ ғ ө ң қ қ ғ қ қ шама а згертетін, барлы т ра сыз шу к здері жатады. алалы шуыл, ғ ө қ ұ қ ө Қ қ негізінен, т р ылы сыз дыбыстармен беріледі. ұ ғ қ

• Ауылды елді мекендерді урбанизациясық ң • ( азіргі кезде урбанизация м селсі ауылды жерлерді де амтиды. Қ ә қ қ Со ы он жылдарда шаруашылы тарды іріленуіне байланысты ңғ қ ң ауылшаруашылы ндірісі бір орта а шо ырландырлды, б л бір қ ө ғ ғ ұ елді мекендерді л аюына, бас аларыны бос алуына келіп ң ұ ғ қ ң қ ә со -ты. Ауылшаруашылы ндірісіні айта жара тандырылуы — қ қ ө ң қ қ ке т рде механикаландырылуы, ірі малшаруашылы кешендерді ң ү қ ң салынуы, ауылшаруашылы німдерді ал аш ы деу ж не қ ө ғ қ өң ә ауыл-шаруашылы техникалрын ж ндеу уаттарыны іске қ ө қ ң осылуы ( уатты элеваторлар, машина-трактор станциялары, с т қ қ ү зауыттары, д н, к к ніс, жеміс комбинаттары) міне, осылар бой ә ө ө к терді. Жеке ауылды елді мекендерде т р ындарды ө қ ұ ғ ң шо ырлануы, ауылды жа сы жабды тау, жоспарлау, рылыс ғ қ қ құ м селелерін шешу, сумен амтамасыз ету, атты ж не с йы ә қ қ ә ұ қ алды тарды жинау секілді шаралар орша ан ортаны қ қ қ ғ залалсыздандыру ж не пайдалану м селелерін шешу ажеттігін ә ә қ ту ызды, бас аша айт анда ауылда мір с ру лгісі іс ж зінде ғ қ қ ө ү ү ү алалы мірге жа ындады. қ қ ө қ

• Ауылды экологиялы жа дайын аны тайтын қ қ ғ қ факторлар • азіргі жа дайда ауылды елді мекендерді к ркейтіп, Қ ғ ө к галдан-дыру а жо ары талаптар койылады. Оларды е ө ғ ғ ң ң бастылары — аума ты алыпты ж мыс істейтін айма тар а қ қ ұ қ ғ болу ж не санитарлы -гигиеналы нормаларды ата т рде ә қ қ қ ң ү са тау. қ • Ауылды елді мекендерді жобалау мен оны рылысын қ ң құ салу-ды алалар мен ж мысшы поселкелерін салудан ң қ ұ айырмашылы ы мынада — оны зіне т н ерекшеліктері ғ ң ө ә болады. Атап айт анда ауылды елді мекендер рылысын қ қ құ ол а ал анда оны материалды ж не техникалы қ ғ ғ ң қ ә қ м мкіндіктері, ауылды жердегі мірді ү ө ң леуметтік-экономикалы факторлары ескерілуі ажет. ә қ қ АУЫЛДЫ Қ рылысты бір атар зіндік ерекшеліктері құ ң қ ө болады, олар ауылды тазартуды жа дайына, д рыс ң ғ ұ жабды тау а ж не гигиеналы жа дайлар а сер етуі м мкін. қ ғ ә қ ғ ғ ә ү

Ауылды орша ан орта нысандарыны ластану к здерің қ ғ ң ө Топыра ж не су к здеріні ластануын тудыратын жа дайлар мыналар: қ ә ө ң ғ — нерк сіптік ала шаларды сті гі бетінен атмосфералы ө ә ң ң ү ң қ жауын-шашынмен жуыл ан заттар; ғ — к са тайтын орындардан немесе сыйымдылы тардан топыра та ы өң қ қ қ ғ сулар а ж не ашы су к здеріне жуынды а ынды суларды жырып тіп ғ ә қ ө ғ ң ө кетуі; — жуынды су жина ыштардан немесе жер суару рістерін жырып тіп ғ ө ө шы уы; ғ — ауылды едді мекемелерді аума тарын д рыс жоспарламау. Су қ ң қ ұ оймасына т скен жуынды суды сері суда еріген оттегі м лшеріні к рт қ ү ң ә ө ң ү азаюы, шіріген иістерді пайда болуы, ара ош ыл т сі, органикалы ң қ қ қ ү қ заттар, ОБ ж не ыш ылдануды к беюі ар ылы білінеді. Осыны Қ ә қ қ ң ө қ ң салдарынан суда нитраттар, аммиак ж не органикалы осылыстар ә қ қ шо ыры к рт жо арылайды. Топыра та ішек тобына жататын патогендік ғ ү ғ қ бактериялар мен сальмонеллездер бір ай а дейін тіршілігін са тайды. ғ қ Олар топыра а 50 см ж не одан да тере ге кіруі м мкін. ққ ә ң ү

• Атмосфералы ауаны газдармен ластауды негізгі к зі — к қ ң ө өң мен с са ыры ы болып саналады. Газдар жерге т су, құ ңғ ғ ү тасымалдану, са тау, деу ж не жою рдістерінде шы ады. қ өң ә ү ғ • Жерге жа а т скен тезекте анаэробты рдістер дами бастайды ң ү қ ү • жасушадан тыс ферменттер к міртектік ешенді арапайым ө қ қ анттар а, протеинге ж не амино ыш ылдар а, май а ж не қ ғ ә қ қ ғ ғ ә майлы ыш ылдар а (сірке суы, май, пропионды қ қ ғ қ ыш ылдары) дейін гидролиздейді, соны н тижесінде қ қ ң ә ыш ылданып дамиды; қ қ • ыш ьшдануы ашуды регрессиясы: органикалы ыш ыл-дар қ қ ң қ қ қ ерітілетін азтты осылыстар аммиакка, к мір ыш ыл газына, қ қ ө қ қ азот а, метан а, сутегіне ыдырайды, Рн арта т седі ж не қ ғ ү ә к кіртті сутегі, индол, скатол, меркаптан пайда болады; ү • сілтілік ашу: органикалы ыш ылдар к мір ыш ыл газы мен қ қ қ ө қ қ метан а ыдырайды. ғ

• Ауыл экологиясына байланысты ауылды т р ындар қ ұ ғ денсаулы ыны ерекшеліктері ғ ң • Ресми статистикалы деректер бойынша ауылды т р ындар қ қ ұ ғ денсаулы ын сипаттайтын к п к рсеткіштер алалы т р ындар ғ ө ө қ қ ұ ғ к рсеткіштерінен біршама жа сыра. ө қ қ • М селен, ауылды жерде туушылы алада ы жо ары; лім-жітім ә қ қ қ ғ ғ ө алалы т р ындар арасында шамалы жо ары; орташа болаша мір қ қ ү ғ ғ қ ө за ты ы ауыл т р ындарында алалы т р ындардан жо ары. ұ қ ғ ү ғ қ қ ұ ғ ғ • алалы т р ы дарды жалпы ауруша дылы ы ауылды т р ындар Қ қ ү ғ ң ң ң ғ қ ұ ғ ауруша дылы ынан біршама асады (мы т р ын а ша анда калада 3800 ң ғ ң ұ ғ ғ ққ — 4500 ауруша дылы ты кездесу жа дайы, ауылда 1500— 1800 кездесу ң қ ң ғ жа дайы болады). Шынында да осылай ма? Осы к рсеткіштер де гейі не ғ ө ң н рсеге т уелді? ә ә • Осы с ра тар к п себептерге т уелді ж не соларды ішінде мыналар а: ұ қ ө ә ә ң ғ • біріншіден, д рігерлік кадрлармен т р ындарды амтамасыз етілуіне ә ү ғ ң қ ж не осымен байланысты диагностика де гейіне (ауылда аурулар а ә ң ғ диагностика жасайтын к п мамандар жетіспейді); ө • екіншіден, медициналы к мекке т р ындарды олы жетуінде; қ ө ұ ғ ң қ • шіншіден, т р ындарды білімділігіне. ү ұ ғ ң

• Ауылдык жерлердегі корша ан орта жа дайларын онтайландыру ғ ғ (оптимизация) ж ніндегі шаралар ө • Б л ұ шаралар мынадай негізгі м селелерді амтиды: ә қ • 1. Ауылды елді мекендерді жоспарлануы мен айта рылуын қ ң қ құ • гигиеналы негіздеу (рациональды аудандастыру, ауылды жерді қ қ қ ң • ерекшеліктерін тиімді пайдалану); • 2. Ел т ратын айма тарды, нерк сіптік нысандарды, мал шаруашылы ұ қ ө ә қ кешендерін жобалау ж не рылыс салу сатысында жа дайды ескеру, санитарлы ө құ ғ қ ада алауды к шейту; қ ғ ү • 3. Мал шаруашылы ы кешендеріні атты ж не с йы алды тарын, елді ғ ң қ ә ұ қ қ қ мекендерді шаруашылы -т рмысты жуынды суларын, рт рлі нысандарды ң қ ұ қ ә ү ң ндірістік жуынды а ындыларын жинау, са тау, тасымалдау ж не жою ж мысын ө ғ қ ә ұ ж йелі т рде арнайы ба ылау; ү ү қ • 4. Ауыл шаруашылы ында ы гербицидтерді, дефолианттарды, инсектецидтерді ғ ғ ж не минерал ты айт ыштарды олдану а к нделікті санитарлы ада алауды ә ң қ қ ғ ү қ қ ғ к шейту; ү • 5. Та амды німдер мен орша ан ортаны рт рлі нысандарында ы пестицидтер ғ қ ө қ ғ ң ә ү ғ мен минеральды ты айт ыштар м лшеріне дайы ба ылау ж ргізу. қ ң қ ө ұ қ ү

• Ауыл т р ындарыны денсаулы к йін жа сарту шін ұ ғ ң қ ү ажет: қ 1. Жеке т р ын мекендерде эпидемиологиялы жа дайды ұ ғ қ ғ ж йелі талдау (85 -емдеу н с асы мен СЭС жедел ү ұ қ хабарлауы бойынша); 2. Инфекциялы емес аурулар эпидемиологиясын, жеке қ ауруларды т р ындар арасында таралуын (эндокриндік ң ұ ғ аурулар, этиологиясы ойылма ан ішек аурулары, тері ж не қ ғ ә тері асты аурулары, сезім ж не ж йке ж йесі аурулары, туа ә ү ү біткен даму кемістіктер таралуы — емдеу-профилактикалы қ мекемелер деректері бойынша) зерттеу; 3. Жеке аурулар таралуыны шын де гейін табу ң ң ма сатымен тере детілген медициналы тексерулер қ ң қ ж ргізу; ү 4. рбір ауылды елді мекен бойынша т р ындарды Ә қ ұ ғ ң лім-жітіміні себептерін ж йелі талдау. ө ң ү