аза стан – Ресей Қ қ Медициналы Университеті

аза стан – Ресей Қ қ Медициналы Университеті қ Профилактикалы медицина қ курсы “Экология”п ні ә Лектор. Рыскулова А. Р.

• Биогеохимиялы шет айма тар туралы т сінікқ қ ү • Адам денсаулы ына топыра ты химиялы рамы ғ қ ң қ құ елеулі т рде сер етеді. ТМД елдерінде ж не алыс ү ә ә шетелдерде ж ргізілген зерттеулерде к птеген ү ө микроэлементтер сімдіктерді сіп нуіне, жануарлар ө ң ө ө организмдеріні , соны ішіндегі адам организміні ң ң ң жа дайы мен ызметіне елеулі т рде сер ететіні ғ қ ү ә ай ындал ан. Топыра та ы микроэлементтерді тірі қ ғ ң организмге сері туралы ілім негізін академик В. И. ә Вернадский алады. қ • АДАМ организмінде микроэлеменггерді м ні аса ң ә зор. М селен, адам аныны рамына 24 элемент ә қ ң құ кіреді, ал йел с тінде — 30 — а жуы (мыс, мырыш, ә ү ғ қ кобальт, кремний, мышьяк ж не т. б. ) болады. ә

• Адам организміне микроэлементтер сімдіктік ж не ө ә жануарлы та амдармен, сумен т седі. Осы қ ғ ү микроэлементтерді схема бойынша т суі: ң ү топыра — сімдік-жануарлар организмі — адам организмі, қ ө былайша айт анда транслокациялы жолмен т седі. қ қ ү сімдіктер ж не жануарлар организмдеріні Ө ә ң микроэлементтермен амтамасызды де гейі е уелі қ қ ң ң ә оларды топыра та болуына байланысты. Топы-ра та ң қ қ микроэлементтер жетіспеуі немесе шамадан тыс арты ты ы, адам организмінде оларды жетіспеушілігі қ ғ ң мен арты шылы ына келеді, ол эндемиялы аурулар а қ ғ ә қ ғ душар етеді. • А. П. Виноградовты аны тауы бойынша, ң қ биогеохимиялы шет айма тар — б л топыра ында андай қ қ ұ ғ қ да бір химиялы элемент (немесе элементтер) жетіспеуі қ немесе молды ымен сипатталатын аума тар, ол жануарлар ғ қ мен адам организмінде патологиялы згерістерге қ ө келтіреді.

• Таби и биогеохимиялы шет айма тарғ қ қ • Микроэлементтерді 2 топ а б луге болады: қ ө • 1 топ а белгілі бір м лшері болмай тіршілік ету м мкін қ ө ү болмайтын заттар. Осы топ а темірді, мырышты, мысты, қ молибденді, марганецті, кобальтты, йодты, бромды, фторды ж не селенді жат ызу а болады, оларды бас а затпен ә қ ғ қ ауыстыру а болмайды. Б лар эссенциалды , немесе ғ ұ қ ауыстырылмайтын микроэлементтер. • 2 топ а, оларды организмде жетіспеген жа дайда қ ң ғ денсаулы а ерекше зиян келтірмей-а , оларды бас а ққ қ қ элементтермен ауыстыру а болатын микроэлементтер жатады. ғ Б лар эссенциалды емес, ауыстырылатын микроэлементтер. ұ қ

• ТМД елдерінде 30 -дан астам ірі таби и биогеохимиялы ғ қ шет айма тарды бар екендігі белгілі. Мысалы, йод қ ң жеткіліксіз жерлер -Украинаны батыс облыстарыны ң ң аума тары, кобальт пен мыс жетіспейтін жерлер — Балты қ қ ма айында ы республикаларды аума тары. ң ғ ң қ • Кобальтты топыра та ы м лшеріні азды ы зат алмасу ң қ ғ ө ң ғ ызметіні б зылуына келіп со тырады. Фторды қ ң ұ ә қ ң топыра та ж не суда жетіспеушілігі тіс кариесіне қ ә шалды тырады, ал оны арты м лшері (1, 3 мг/л) қ ң қ ө жануарлар мен адамда с йек ж йесі мен тістерді ү ү ң за ымдануына, те біл эмаль а келіп со тырады. Осы қ ң ғ ә қ б зылу кешені флюороз деп аталады. Ас пен суда темір ұ мен аскорбин ыш ылыны жетіспеушілігі қ қ ң темірдефициттік анемия ауруыны тууына себепкер ң болады, ал азот ыш ылы т здарыны жо ары м лшері қ қ ұ ң ғ ө ауыр ауру метгемоглобинемия, ал молибден молшылы ы ғ (Армения, Англия) эндемиялы подагра ауруын тудырады. қ

• Антропогендік биогеохимиялы шет айма тарқ қ • Антропогендік биогеохимиялы шет айма тар — олар адам ызметіні қ қ қ ң н тижесінде пайда бол ан ірлер, оларды санына орша ан ортаны ә ғ өң ң қ ғ химиялы заттармен жедел ластайтын к здер айналасында қ ө алыптасатын техногендік биогеохимиялы айма тар да кіреді. Егер қ қ қ оларды адам шін ауіптілігіні д режесі бойынша ба аласа, онда ң ү қ ң ә ғ бірінші орындарда ауыр металдар, хлорлан ан к мірсутектер, ғ ө нитраттар, нитриттер, асбест, пестицидтер т р. ұ • Биогеохимиялы техногендік аномалияларды б леді: техногендік қ ө биогеохимиялы — химиялы затларды сімдіктерде жина талуы; қ қ ң ө қ техногендік зоогеохимиялы — химиялы заттарды та ы ж не й қ қ ң ғ ә ү жануарларында жина талуы; техногендік антропогеохимиялы — қ қ химиялы заттарды адам организмінде жина талуы. қ ң қ • Антропогендік биогеохимиялы шет айма тар тудыратын зиянды қ қ заттарды к здері: м найгаз ндіруші ж не м найгаз деуші ң ө ұ ө ә ұ өң нерк сіптер, т сті ж не ара металлургия, к мір ж не ө ә ү ә қ ө ә жылуэнергетикалы қ онерк сіп, авток лік болады. ә ө

• Со ы жылдары биосфераны ауыр металдармен аны уы ңғ ң қ ғ суде. Ауыр металдарды негізгі к зі т сті ж не ара ө ң ө ү ә қ металдар алуда ык сіп орындарды ғ ә ң шы арындылары болады ғ ж не азылып алынатын отындар — к мір, м най, мазуттарды ә қ ө ұ жа у болады. лемде жыл сайын 3 млрд. тонна тас к мір ғ Ә ө жа ылады, соны н тижесінде ж здеген мы тонна металдар ғ ң ә ү ң жер бетіне таралады. Сонымен бірге топыра та ы кейбір қ ғ металдар массасы, мысалы молибденні массасы оларды ң ндіру шамасына жа ын. К мір жа ыл анда, кобальтты жер ө қ ө ғ ғ ң ойнауынан ндірілуінен 3, 5 есе арты шы арылады. қ ө қ ғ Металдармен ластану кен ндіруде, оларды тасымалдауда, ө байытуда ж не металлургиялы рдісте болады. Мыс ә қ ү кендерін бал ытуда, ауа а шы арылатын 1 тонна ша нан 100 қ ғ ғ ң кг дейін мыс алу а болады, ор асын мен мырышты те аз ғ қ ғ ө м лшерде алу а болады. Кейбір металдар, мысалы, сынап пен ө ғ кадмий цементтік шикізатты ыздыр анда биосфера а т седі. қ ғ ғ ү

• аза стан аума ында ы биогеохимиялы шет айма тарҚ қ ғ ғ қ қ • Ке байта аза стан аума ында азіргі уа ытта таби и да, ң қ Қ қ ғ қ қ ғ тех-ногендік те биогеохимиялы шет айма тар бар. қ қ • аза станны ндірістік м мкіндіктеріні де гейі ж нінде Қ қ ң ө ү ң ң ө мынадан білуге болады: республикада жылына 9096 тонна титан, магний, сары фосфор, хром, 7096 тонна мырыш, 6096 тоннадан астам ор асын ндіріледі. Республикада бай темір кен орындары қ ғ ө деліп ж мыс істеуде ( останай облысы), т сті металдар өң ұ Қ ү ндірілуде (Шы ыс аза стан, Жез аз ан облыстары), к мір ө ғ Қ қ қ ғ ө шы арылуда ( ара анды, Павлодар облыстары), фосфор ғ Қ ғ (О т стік аза стан. Жамбыл) ж не м най (Атырау, Ма ыстау, ң ү Қ қ ә ұ ңғ Орал облыстары) шы арылуда. ғ • ндіруші ж не деуші нерк сіптерді аса к п м лшерде Ө ә өң ө ә ң ө ө к беюі, ондіріс технологияларыны артта алуы орша ан орта ө ң қ қ ғ мен халы ты денсаулы жа дайыны к рт нашарлауына келіп қ ң қ ғ ң ү ә со тырады, бір атар жа дайларда экологиялы згерістерге, қ қ ғ қ ө биогеохимиялы шет айма тарды алыптасуына жа дай қ қ ң қ ғ тудырады

• О т стік аза станда да к рделі жа дай беле алуда. Шымкент ң ү Қ қ ү ғ ң аласында орша ан ортаны ор асын ж не фосфор зауыггары қ қ ғ ә шы арындыларымен ластауда, Тараз аласыны орша ан ғ қ ң қ ғ орта-сы — фосфорлы ж не суперфосфатты зауыттарды , қ ә қ ң рамында фтор мен фосфор осындылары бар шы арындылар құ қ ғ ластау к здерінен алыста жат ан топыра а ш геді. Малдарды ө қ ққ ө ң флюороз а шалды ан жа дайлары осы жерде кездесетіндігі ғ ққ ғ тосын жа дайлар емес. ғ • А т бе аласында ферросплав ж не хром зауыттары, ЖЭО қ ө қ ә атмосфера а к п м лшерде хром, бор шы арады, ал Ал а ғ ө ө ғ ғ аласында фтор сутегісін шы арады. Шилісай фосфориттік кен қ ғ орны осы айма та осымша экологиялы иынды тар ту ызады. қ қ қ ғ • аза стан ж ртшылы ын Семей ядролы полигоны Қ қ ұ ғ қ ма айын-да ы экологиялы жа дайды тол андыруы жал асуда. ң ғ қ ғ ң ғ ғ Ресми деректер бойынша, радиациялы жа дай онда азір ауіп қ ғ қ қ тудырмайды, біра ионизациялаушы радиация серіні салдары қ ә ң лі де орын алуда. ә

• аза станны биогеохимиялы шет айма тары ірлеріндегі Қ қ ң қ қ өң халы ты денсаулы ерекшеліктері қ ң қ • Республикада алыптас ан к рделі экологиялы жа дай халы -ты қ қ ү қ ғ қ ң денсаулы ына елеулі т рде сер етеді, соны ішінде б л ғ ү ә ң ұ демографиялы рдістерде де бай алуда. М селен, е олайсыз қ ү қ ә ң қ айма та т р ындарды лім-жітіміні к бейгені бай алады. қ ұ ғ ң ө қ Адамны лім-жітімге шырау к рсеткіші Шы ыс аза станда ң ө ұ ө ғ Қ қ 1000 адам а ша анда 9, 9 — а те , Солт стік аза стан — 9, 5; Батыс ғ ққ ғ ң ү Қ қ аза станда -8, 6 ж не Алматы аласында 8, 8 те (орташа Қ қ ә қ ң республикалы к рсеткіш — 8, 0). Орташа рсспубликалы қ ө қ к рсеткішпен салыстыр анда (27, 4), с билерді лушілігіні е ө ғ ә ң ө ң ң ж ары де гейі ызылорда (1000 туыл ан бала а 33, 8 кездесу өғ ң Қ ғ ғ жа дайы), Ма ыстау (33, 4), Атырау (33, 4), Тор ай (32, 2) ж не ғ ңғ ғ ә Онт стік аза стан (30, 8) облыстарында бай алады. ү Қ қ қ • Т р ындарды баланы аз тууы ж не лім-жітімні артуы — т мен ұ ғ ң ә ө ң ө таби и сімні т мендеуіні бірден-бір себебі болды, осындай ғ ө ң жа дай Шы ыс- аза стан (1000 т р ын а 6, 1 кездесу жа дайы), ғ ғ Қ қ ү ғ ғ ғ ара анды (6, 9), Солтустік аза стан (7, 0) облыстарында кездеседі. Қ ғ Қ қ

• Б рын атон- ара ай ж не Мар ак л аудандары экологиялы таза ұ Қ Қ ғ ә қ ө қ аудандар болып саналса, енді оларда ы жа дай м лде згеше. Мысалы, ғ ғ ү ө Мар ак л к ліні ма айында ауру а шыра ан а аштар бар ж не жа а қ ө ө ң ң ғ ұ ғ ғ ә ң ркендер жо орман ал аптары кездеседі. Осы жерлердегі топыра та ө қ қ қ цезий-137 м лшері ТМД елдері бойынша орташа к рсеткішпен ө ө салыстыр анда 10 есе шамасында жо ары. Алын ан н тижелер ғ ғ ғ ә арал ан аудандарды радиациялы т уекел зонасына жат ызу қ ғ қ ә қ м селесін негізді ою а м мкі дік береді. ә қ ғ ү ң • Шы ыс аза станны бір атар аудандарында 1986 жылмен ғ Қ қ ң қ са-лыстыр анда туушылы 7, 5— 29, 9 % т мендеді. Сол уа ытта со ы ғ қ ө қ ңғ 9 жылда лушілік де гейі 26, 0 -33, 0 % сті, ол орташа распубликалы ө ң ө қ к рсеткіштен жо ары. ө ғ • Осы аудандар т р ындарыны лушілігіні негізгі себептері ан ұ ғ ң ө ң қ айналымы ж йесіні аурулары болады, оларды лесіне барлы лім ү ң ң ү қ ө жа дайларыны 38— 40 % тиеді, одан кейін аса ауіпті жа а ісіктер, ғ ң қ ң шінші орынды жара аттар мен уланулар алады. Т р ындар ү қ ұ ғ лім-жітіміні себептері ішінде ж йке ж йесі мен сезіну органдары ө ң ү ү ауру-лары бастаушыларды бірі болады. С билер лім-жітімі ң ә ө себептері іші де барлы ауда дарда негізгілері туыл ан аномалиялар, ң қ ң ғ инев-мониялар ж не сепсис. ә

• Шы ыс аза станнын 4 аудандарында ы ересек т р ындарды ғ Қ қ ғ ұ ғ ң 1993 -1994 жылдары аралуы бойынша ауруша дылы ыны қ ң ғ ң жо ары де гейі білінді. 1000 ересек адам а ша анда 1890, 5— ғ ң ғ ққ 1964, 7 рады. Рсспубликаны ауылды құ ң қ аудандары т р ындарыны ауруша дылы ы 1000 т р ын а 1300 -1504 ұ ғ ң ң ғ ұ ғ ғ рады. құ • Т р ындарды осындай жо ары де гейдегі ауруша дылы ын ұ ғ ң ң ғ ионизациялаушы с улелендіру, ауыр металдар жина талуы ж не ә қ ә адамдар міріні леуметтік жа дайлары сия ты орша ан ө ң ә ғ қ қ ғ ортаны олайсыз факторыны кері рекетімен т сіндіруге ң қ ң ә ү болады. • Осы аудандар т р ындарыны ауруша дылы ы 1994 жылы 1990 ұ ғ ң ң ғ жылмен салыстыр анда 2, 1— 3, 4 есе сті. Ауруша дылы ты ғ ө ң қ ң суі эндокриндік ж йе аурулары, зат алмасу мен иммунитет ө ү б зады — 2, 2 есе, психика б лінуі — 2, 4 есе, ж йке ж йесі мен ұ ү ү ү сезім органдары аурулары 4, 3 есе, з р шы ару мен жыныс ә ғ ж йесі аурулары 3, 6 есе к беюі есебінен болды. ү ө

• Со ы 5 жыл ішінде психикалы аурулар 7, 8 -20 % сті. ңғ қ ө Психикалы аурулар рамында негізгі лес салма ын қ құ ү ғ алатындар шизофрения, барлы психикалы ауруларды қ қ ң 41, 5 %, ойлау алысты ы 26, 2 %, психопатиялар 31, 4 %, қ ғ дебильдік — 46, 8 ж не шизофрения-30, 1%. ә • Т р ындар арасында а ыл-ойы кеміс адамдарды к п ұ ғ қ ң ө м лшерде кездесетіндігін ионизациялаушы радиацияны ө ң т р ындарды генетикалы фондына созылмалы т рде ұ ғ ң қ ү сер ететіндігі ар ылы т сіндіруге болады. ә қ ү • Психикалы ауруларды салдарынан жас спірімдер скери қ ң ө ә ызметке жарамай алады. М селен, 1994 жылы К ршім қ қ ә ү ауданында скер атарына ша ырыл андарды 16, 2 % ә қ қ ғ ң скери ызметке жарамайды, оны себебі жеткіншектер ә қ ң арасында а ыл ойы кемістер, олигофрения, психологиялы қ қ инфантилизм ж не дертке шалды ып ту андар кездеседі. ә ғ ғ

• Биогеохимиялы шет айма тарды гигиеналы ба алауқ қ ң қ ғ • Жеке айма тарды антропо-экологиялы жа дайын ба алау шін қ ң қ ғ ғ ү гигиеналы зерттеу дістерін та дап алу те ма ызды. Осы қ ә ң ө ң гигие-налы зерттеу дістері орша ан ортаны (атмосфералы ауа, қ ә қ ғ ң қ су, топыра ж не та амды німдер) жа дайын ба алау шін керек. қ ә ғ қ ө ғ ғ ү Тіршілік ортасыны сапасына т р ылы ты т рде ба ылау орнату ң ұ ғ қ ү қ рбір 6 немесе 8 са атта ж ргізіліп т руы ажет, ол бас аша ә ғ ү ұ қ қ айт- анда, т улігіне 3 -4 рет ба ылау а алынуы керек. Санитарлы қ ә қ ғ қ ызметті ондай м мкіндігі жо , сонды тан а ымда ы ада алау қ ң ү қ қ ғ ғ қ ғ м мкіндігінше ж ргізіледі. Биогеохимиялы шет айма тарды ү ү қ қ ң аума -тарында атмосфералы ауа сапасына ба ылау (контроль) қ қ қ негізінен Гидромет ызмет зертханалары ар ылы ж ргізіледі. қ қ ү • Топыра ты ластану д режесіне санитарлы ада алау орнату қ ң ә қ қ ғ негізінен ал анда жыл маусымдары бойынша ж ргізіледі — к ктемдік, ғ ү ө жазды , к здік, ысты ада алаулар, ардан сынама алу ысты қ ү қ қ қ ғ қ қ қ ада алау а кіреді. Та амды німдерде, адам мен жануарларды қ ғ ғ ғ қ ө ң биологиялы орталарында (химиялы заттар жина талуыны қ қ қ ң транс-локациялы жолы) оларды жина талу де гейіне сер ететін қ ң ә хи-миялы заттарды топыра та жина талу д режесі зерттелу керек. қ ң қ қ ә

• Биогеохимиялы шет айма тарды аума тарында ауруларды қ қ ң алдын алу бойынша жургізілетін шаралар • Биогеохимиялы шет айма тарды аума тарында ауруларды алдын қ қ ң алу бойынша ж ргізілетін барлы шаралар 2 лкен топ а б лінуге ү қ ө тиіс: біріншіден — орша ан орта нысандарыны ластануыны алдын қ ғ ң ң алу ж не экологиялы жа дайларды сауы тыру бойынша кешендік ә қ ғ қ шаралар; екіншіден — халы ты денсаулы ына орша ан ортаны қ ң ғ қ ғ ң ластануы серін ерте табу мен соны алдын алу бойынша шаралар ә ң олдану ж не оны сауы тыруды жолдары. қ ә қ ң • Антропогендік биогеохимиялы орша ан ортаны ластануыны қ қ ғ ң ң алдын алу бойынша шаралар кешені де, атмосфера а шы арылатын ң ғ ғ зиянды заттарды, нерк сіптік жуынды суларды ж не атты ө ә ң ә қ алды тарды су оймаларына т суін толы жою немесе к рт қ қ ң қ ү т мендету, бас аша айт анда бірінші топтарда ы шаралар ө қ қ ғ жат ы-зылады. Олар а атмосфера а зиянды заттар ж не су қ ғ ғ ө оймаларына жуынды сулар а тырмайтын жабы технологиялы қ қ циклдар жатады. алды сыз ндірістерді негізгі а идаттары Қ қ ө ң қ ғ болатындар: • шикізатты кешендік деу: өң

алды сыз ндірістерді негізгі а идаттары Қ қ ө ң қ ғ болатындар: • шикізатты кешендік деу: өң • технологиялы рдістерді жа а те жетілген қ ү ң ң ө т рін деп жасап шы ару; ү өң ғ • ша газ тазалауды , с йы ж не атты ң ң ұ қ ә қ нерк сіптік алды тар ж мсауды тиімді ө ә қ қ ұ ң дістерін жасап шы ару; ә ғ • нерк сіптік сумен амдауды айналма циклдарын ө ә қ ң е гізу; ң • аума ты — ндірістік алды сыз кешенін жасау. қ қ ө қ қ

Биогеохимиялы шет айма тарда ы халы ты денсаулы ын қ қ ғ қ ң ғ жа сарту шін ауруды алдын алу шаралары ажет: қ ү ң қ • жеке топтарды арасы да жекелеген ауруларды ерте табу ма сатымен ң ң қ т р ындарды кешендік медициналы тексерілуін ретті ткізіп т ру; ұ ғ ң қ ө ұ • орша ан орта ластануыны т р ындар денсаулы ына кері серіні қ ғ ң ұ ғ ғ ә ң нозология а дейінгі диагностикасы бойынша шаралар олдану; ғ қ • айта алпына келтіру емделуін ж ргізу ма сатымен емханалар мен қ қ ү қ медсанб лімдер жа дайларында реанимациялы б лімшелер ө ғ қ ө йымдастыру; ұ • уа ытында «т уекел топта ы» адамдарды іздеп тауып олар а ке қ ә ғ ғ ң сауы тыру шараларын ж ргізу ажет; қ ү қ • орша ан орта ластануыны т р ындар денсаулы ына кері серін қ ғ ң ұ ғ ғ ә ескерумен, нерк сіптік ндірістерді , жылу энергетикасыны ж не ө ә ө ң ң ә авток лікті шы арындыларына а ымда ы санитарлы ада алауды ө ң ғ ғ ғ қ қ ғ к шейту ажет; ү қ • денсаулы ты ны айту ж не физикалы дене дамуын жа сарту қ ғ ә қ қ ма сатымен профилактикалы ж не сауы тыру шараларын ке қ қ ә қ ң олдану. қ

• Назар аударып ты да андары ыз а ң ғ рахмет!