‹ Атмосфералы қ ауаны ор ау› қ ғ

‹ Атмосфералы қ ауаны ор ау› қ ғ туралы за ны ң ң аза станда Қ қ са талуы қ Орында ан ғ Халимсапиев С. Р. __ Топ _ЭКо 15 -2_______ Тексерген _Баймуратова А. Ж.

Жоспар Қоршаған орта Экологиялық мәселелер түрлері орша ан ортаны ор ау ж ніндегі за дарҚ ғ қ ғ ө ң Пайдаланылған әдебиеттер

Экология ылымына кіріспе. ғ Экология терминін ылым а ғ ғ 1866 жылы неміс биологы Эрнст Геккель енгізген. Экология тірі организмдер мен орша ан ортаны ты ыз байланыста, қ ғ ң ғ арым атнаста тіршілік ету жайында ы ілім. азіргі қ қ ғ Қ кезде адамны орша ан ортамен арым ң қ ғ қ — атнасы қ ерекше ма ыз а ие болып отыр. Жер шарында ы халы ң ғ ғ қ саныны жедел суі ж не к птеген елдерді ң ө ә ө ң индустриалды дамуы таби и ресурстарды пайдалануды ғ еселеп арттырып, адамны таби ат а серін к лемін ң ғ қ ә ө сіре т суде. Со ы жылдары пайдалы азба орларыны ө ү ңғ қ қ ң азаюы, жер бетінен сімдік ж не жануарлар д ниесіні ө ә ү ң к птеген кілдеріні жойылуы, ж не таби и ортаны ө ө ң ә ғ ң шектен тыс ластануы айры ша беле алып отыр. қ ң Сонды тан жыл сайын жерлерді суландыру. қ Ормандарды алпына келтіру, топыра тын нарл ын қ қ құ ғ са тау ж не топыры эрозиясына жол бермеу қ ә қ т ірегіндегі ж мыстар ке к лемде ж ргізілуде. өң ұ ң ө ү

Қоршаған орта орша ан орта таби и объектілердіҚ ғ ғ ң , зара арым атнаста ы ө қ қ ғ атмосфералы ауаны, жерді озон абатын, суды, топыра ты, жер қ ң қ қ ойнауын, жануарлар мен сімдіктер д ниесін, сондай а климатты оса қ ө ү қ қ ал анда жиынты ы. ғ ғ Экологиялы ауіпсіздік дегеніміз қ қ жеке дамны , о амны мірлік ң қ ғ ң ө ма ызды м дделері ы тарын орша ан орта а антропогендік ж не ң ү құқ қ қ ғ ғ ә таби и ы пал ету н тижесінде туындайтын атерден ор алуыны жай ғ қ ә қ қ ғ ң к йі. ү орша ан ортаны ор ау Қ ғ қ ғ таби ат пен адамны зара йлесімді іс ғ ң ө ү имылына, орша ан ортаны сапасын жа сарту а, таби иресурстарды қ қ ғ ң қ ғ ғ тымды пайдалану менмолы тыру а ба ыттал ан мемлекеттік ж не ұ қ ғ ғ ғ ә о амды шаралар ж йесі. қ ғ қ ү орша ан ортаны ластану Қ ғ ң роша ан орта а ы тимал ауіпті химиялы қ ғ ғ қ қ қ ж не биологиялы заттарды , радиоактивті материалдарды , ндіріс пен ә қ ң ң ө т тыну алды тарыны т суі, сондай а орша ан орта а шуды , ұ қ қ ң ү қ қ ғ ғ ң тербелісті физикалы сері. ң қ ә орша ан ортаны пайдалану Қ ғ дегеніміз адамны шаруашылы ж не зге ң қ ә ө де ызметінде таби и ресурстарды пайдалану. қ ғ Таби и ресурстар дегеніміз ғ б л о амны материалды м дени ж не ұ қ ғ ң қ ә ә бас а ажеттіліктерін амтамасыз ету процесінде пайдаланылатын қ қ қ рамдас б ліктер құ ө.

Экологиялы м селелер: т рлеріқ ә ү Б гінгі та да адамзат таби атты игеруде, ү ң ғ ылым мен техниканы дамуында аламат ғ ң ғ табыстар а жетті. ғ Екінші жа ынан ркениетті дамуымен ғ ө ң атар биосфераны т ра сыздануы ж не қ ң ұ қ ә орша ан ортаны , таби и ж йелерді тозу қ ғ ң ғ ү ң ауіпі туындап отыр. Соны салдарынан қ ң барынша шиеленіскен Жа анды һ қ лтты Ұ қ Жергілікті эком селелер алыптасты. ә қ

лтты экологиялы м селелер. Ұ қ қ ә Семей; Арал; Каспий; Су ресурстарыны сар ылуы ж не ластануы; ң қ ә Байыр ы ластанулар; ғ Трансшекаралы сипатта ы м селелер; қ ғ ә скери арыш ж не сына кешендері Ә ғ ә қ полигондарыны сері ң ә

Арал те ізіні экологиялы ахуалы. ң ң қ Арал те ізі аза станны інжу маржаны, ш л белдеміндегі ң қ қ ң ө бірден бір к гілдір су айдыны еді. Оны апат а шыра ан а ө ң қ ұ ғ ғ дейінгі к лемі ө -1066 км 2 тере дігі ң 30 -60 метр, т здылы ы ұ ғ 10 -12% бол ан. ойнауы к сіптік ба алы балы тар а бай, ғ Қ ә ғ қ ғ жа асы о а мен амысты те із еді. Сол кездерде жылына ғ қ ң 50 150 мы балы ауланса, те із жа асынан ед уір м лшерде ң қ ң ғ ә ө б л ын терісі игерілген. Арал іріні т р ындары ұ ғ өң ң ұ ғ 1970 жылдар а дейін леуметтік экономикалы т р ыда жа сы ғ ә қ ұ ғ қ амтамасыз етілгентіршілік кешті. қ 1960 жылдан бастап Арал ірін игеру ол а алынды. Арал те ізін т ару ж ніндегі өң қ ғ ң құ қ ө бірнеше ылыми болжамдар мен жобалар бар: ғ Сібір зендерін аза стан а б ру. ө Қ қ ғ ұ мудария мен Сырдария зендеріні суын реттеу ар ылы Ә ө ң қ суды молайту. Арал те ізін жартылай са тап алу. ң қ қ Каспий те ізіні суын жасанды канал ар ылы келу. ң ң қ ә Жер асты суларын пайдалану. Арал те ізіні здігінен таби и реттелуін немесе толысуын ң ң ө ғ к ту. ү “ Арал та дыры адам та дары” бол анды тан оны са тап алу ғ ғ ғ қ қ қ а а рпа ты болаша алдында ы борышы. ғ ұ қ ң қ ғ

Арал те ізіні ысы аруың ң қ қ

Каспийге мұнайдың төгілуі

Соны серінен ластануы!ң ә

алада нерк сіптерді к беюі!Қ ө ә ң ө

аза станны барлы жер к лемі Қ қ ң қ ө 2724. 9 мы кмң 2 Жер орымызды қ ң к леміне те лкен бол анымен оны сапасы со ы жылдары к рт ө ө ү ғ ң ңғ ү нашарлап отыр. Жерді д рыс пайдаланбау салдарынан топыра ұ қ деградания а шырап, нарсыздану, ш лге айналу процестері к шейе ғ ұ құ ө ү т суде. ү

Жер шарында сімдіктердіө ң 500 млн. Астам т рлері бар. ү Жыл сайын ылыми лабораторияларда оларды бірнеше ғ ң жа а т рлерін сіріп шы арады. сімдік жер шарыны ң ү ө ғ Ө ң кпесі деп бекер айтпа ан. Орман оры жер шары бойынша ө ғ қ жылдан жыл а азая т суде. Республикамызда ормандар аз ғ ү ж не оларды жа дайы м з емес. Оны негізгі себептері ә ң ғ ә ң адам факторы, рт, ауа райыны згеруі мен айнала ө ң ө орша ан ортаны ластануы. қ ғ ң Орманды ор ау бізді міндетіміз. Орманды жерге саяхат қ ғ ң жаса анда ы е ауіптісі рт. рт к бінесе адамдарды ғ ғ ң қ ө Ө ө ң жіберген а атты ынан болады. Орманны рттен бас а да ғ ғ ң ө қ жаулары бар. Олар орман зиянкестері кемірушілер, са ұ қ ж ндіктер, сімдік аурулары, паразиттер. аза стан ә ө Қ қ бойынша орман оры аума ыны алып жат ан жер к лемі қ ғ ң қ ө 25. 6 млн. гектар болып, республика жеріні ң 9. 7 пайызын райды. азір ел экономикасыны дамуы айтарлы тай құ Қ ң қ д режеге к терілуіне байланысты б л ж мыстар ә ө ұ ұ болаша та з кемеліне келіп, д рыс жол а ойылуна к м н қ ө ұ ғ қ ү ә келтіруге болмайды.

Экологиялы за дарқ ң Экологиялы ы ты нормативтік актілерді ішінде қ құқ қ қ ң халы аралы ы ты нормативтік актілер ерекше орын қ қ құқ қ қ алады. . Р Конституциясыны Қ ң 4 — бабы 3 — тарма ында Республика ғ бекіткен халы аралы шарттарды Республика за дарынан қ қ ң ң басымды ы болады. ғ . Р Конституциясыны Қ ң 6 — бабы 3 тарма ы: Жер ж не оны ғ ә ң ойнауы, су к здері, сімдіктер мен жануарлар қ ө ө д ниесі, бас ада таби и ресурстар мемлекет меншігінде ү қ ғ болады. . Р Конституциясыны Қ ң 31 — бабы, 1 — тарма ы: Мемлекет ғ адамны мір с руі мен денсаулы ына олайлы айналада ы ң ө ү ғ қ ғ ортаны ор ауды ма сат етіп ояды. қ ғ қ қ . Р Конституциясыны Қ ң 38 — бабы : . Р азаматтары таби атты Қ ғ са тау а ж не таби ат байлы тарына ыпты арау а қ ғ ә ғ қ ұқ қ ғ міндетті.

Экологиялы ы б зушылы а қ құқ қ ұ ққ арсы за ды жауаптылы қ ң қ За ды жауаптылы дегеніміз ы а арсы жаса ан рекеті ң қ құқ ққ қ ғ ә шін ы б зушы а олданылатын, белгілі бір м ліктік ү құқ қ ұ ғ қ ү ж не жеке сипатта ы зиян шектіретін мемлекеттік м жб рлеу ә ғ ә ү шаралары. Экологиялы ы б зушылы а арсы за ды қ құқ қ ұ ққ қ ң жауаптылы ты т рлері. Экологиялы ы б зушылы қ ң ү қ құқ қ ұ қ зіні рамына арай: \ ө ң құ қ кімшілік ж не т ртіптік теріс ылы немесе ылмыс болуы Ә ә ә қ қ қ м мкін. Жасал аны шін кімшілік, т ртіптік ж не ү ғ ү ә ә ә ылмысты сия ты жауаптылы туындайды. Сонымен атар қ қ қ келтірілген залал, зиян н с ан шін азаматты ы ты ж не ұ қ ү қ құқ қ қ ә материалды жауаптылы туады. қ Т ртіптік жауаптылы е бек саласы, ызмет бабы, лауазым ә қ ң қ д режесі мен ты ыз байланысты. Экологиялы ы ә ғ қ құқ қ б зушылы немесе орша ан орта а ба ыттал ан теріс ұ қ қ ғ ғ ылы ы шін ызметкерге жаза т рінде олданылытан қ ғ ү қ санкцияны т ртіптік жауаптылы дейміз. ә қ

Экологиялы ы б зушылы а қ құқ қ ұ ққ арсы ылмысты жауаптылы қ қ Р К-ні Қ Қ ң 2 бабында к рсетілгендей ылмысты ө Қ қ кодексті міндеттеріне адам мен азаматты ң ң ы тарын, бостанды тары мен за ды м дделерін, құқ қ қ ң ү меншікті, йымдарды ы тары мен за ды ұ ң құқ қ ң м дделерін, о амды т ртіп пен ү қ ғ қ ә ауіпсіздіктібейбітшілік пен адамзатты ауіпсіздігін қ ң қ ж не орша ан ортаны ор ау жатады. ә қ ғ ылмысты кодексті шо ырлан ан таби атты Қ қ ң ғ ғ ғ пайдалану ж не орша ан ортаны ор ау а байланысты ә қ ғ ғ ылмыстарды ш лкен санаттар а б луге болады: қ ү ү ғ ө Арнайы Аралас осымша Қ

Арнайы экологиялы рамқ құ . Р К ні Қ Қ ң 11 тарауында Экологиялы ылмыстар деген атпен қ қ (277 -294 баптар ) шо ырлан ан. Б лар таза экология ғ ғ ұ саласында ы ылмыстар. Шаруашылы ж не згеде ызметке ғ қ қ ә ө қ ойылатын экологиялы талаптарды б зылуы зге де ауыр қ қ ң ұ ө зардаптар а кеп со са ш жыл а дейінгі мерзімге белгілі бір ғ ә қ ү ғ ызметпен араласу ы ынан айырып не онсыз бес жыл а қ құқ ғ ғ дейінгі мерзімге бас бостанды ынан айыру а жазаланады. ғ ғ 278 — бап Ы тимал экологиялы ауіпті химиялы , радиоактивті қ қ ж не биологиялы заттарды ндіру мен пайдалану кезінде ә қ ө экологиялы талаптарды б зылуы бес жыл а дейінгі мерзімге қ ң ұ ғ бас бостанды ынан айыру а жазаланады. ғ ғ 281 — бап. Суларды ластау, бітеу ж не сар у ж зден екі ж з ә қ ү ү айлы есептік к рсеткішке дейінгі кезе дегі жала ысы немесе қ ө ң қ зге де табысы м лшеріне айыпп л салу а, не бес жыл а ө ө ұ ғ ғ дейінгі мерзімге белгі бір лауазымды ат ару а, не бір жыл а қ ғ ғ дейіегі мерзімде т зеу ж мыстарына, не ш ай а дейінгі ү ұ ү ғ мерзімге амау а жазаланады. қ ғ

осымша экологиялы рамды. Қ қ құ Бар экологиялы ылмыстар а мемлекеттік билікке арсы, мемлекет қ қ ғ қ ызмет саласында ы ж не мемлекеттік пиялармен байланысты қ ғ ә құ ылмыстарды жат ызу а болады. . Р ылмысты кодексіні қ қ ғ Қ Қ қ ң 39 бабына с йкес экологиялы ылмыс жасал аны шін т мендегідей ә қ қ ғ ү ө жазалар та айындалады: ғ Айыпп л салу ұ Белгі бір лауазымды ат ару немесе белгілі бір ызметпен айналысуы қ қ ы ынан айыру; құқ ғ о амды ж мыстар а тарту; Қ ғ қ ұ ғ Т зеу ж мыстары; ү ұ скери ызмет бойынша шектеу; Ә қ Бас бостанды ын шектеу; ғ амау; Қ Т ртіптік скери б лімде стау; ә ә ө ұ Бас бостанды ынан айыру; ғ лім жазасын олдануы м мкін. Ө қ ү

Экологиялы проблемаларды шешу қ жолдары. Жер шарында ы экологиялы жа дай к ннен к нге ғ қ ғ ү ү шиеленісе т суде. Б рын со ды болма ан саяси ү ұ ң ғ леуметтік, экономикалы даму рдістерінен зіне ә қ ү ө ы айлы ба ыттарын та дап, ты ыры тан шы у жолы ңғ ғ ң ғ қ ғ іздестірілуде. К птеген дамы ан елдерде ауыл ө ғ шаруашылы ы німдеріні тазалы ына сараптама ғ ө ң ғ жасау 1980 жылдан бастап а ол а алын ан йткені қ қ ғ ғ Ө химиялы ты айт ыш ар ылы алын ан німдер қ ң қ қ ғ ө лде айда арзан, ал таза німдерді ба асы жо ары ә қ ө ң ғ ғ болып келеді. М ндай экономикалы сараптау ұ қ адамдарды денсаулы ына тигізетін серіне жасал ан ң ғ ә ғ орытынды деп т сіну керек. қ ү

Осындай болмауы керек

Кішкентай балдар а азірден бастап ғ қ таби атты аялауды йрету керек! ғ ү

Т жырымұ Сонымен, орша ан ортаны ор ау, таби и байлы тарды қ ғ ғ қ л айту ж не са тау, оларды т ра ты рі тиімді ұ ғ ә қ ұ қ ә пайдаланумен атар орша ан ортаны ндіріс қ қ ғ ө алды тарынан, ндірістен шы ан шайынды сулардан, улы қ қ ө ққ химикаттардан мен бас адай т рлі алды тарымен ластану а қ ү қ қ ғ жол бермеуге о ам болып бір адамдай ж мылып ызмет қ ғ ұ қ жасау керек. Екіншіден осы ма сат а ба ыттал ан мемлекеттік қ қ ғ ғ нормативтік ы ты актілер мен за дар, халы аралы , құқ қ қ ң қ қ мемлекет аралы келісімдер, конвенциялар, шарттарды қ ң кешендік жиынты ы. ғ Мемлекеттік за дар мен халы аралы келісімдерге с йкес ң қ қ ә азіргі ж не болаша рпа тарды пайдасы шін орша ан қ ә қ ұ қ ң ү қ ғ ортада т рлі таби ат ор ау шараларын ж ргізуде рбір ү ғ қ ғ ү ә к кірегі ояу “елім мені жерім мені ” деген адам ат салысу ө ң ң керек!

Пайдаланыл ан дебиеттерғ ә Г. С. Оспанова, Г. Т Бозшатаева , “ Экология ” , Алматы-экономика 2002 ж . Бейсенова, А. Сама ова, Т. Есполов Ә қ , “ Экология ж не ә таби атты тиімді пайдалану ғ ”. М. Н Би алиева ғ , “ Аралым-арым, Бал ашым-ба ымқ ғ ” . Б Ас арова Ұ қ , “ Экология ж не орша ан ортаны ә қ ғ орау қ ”, Алматы 2007 ж А. Ж Жа босова, Г. Саинова қ Ә “ Экология ” , Алматы 2003 ж Журнал “ аза стан экологиялы бюлетень Қ қ қ ” , Алматы 2002 ж Интернет ж йесі ү