ара андымемлекеттік медицина университетіҚ ғ Молекулярлы биология ж

ара андымемлекеттік медицина университетіҚ ғ Молекулярлы биология ж не медициналы генетика кафедрасы қ ә қ СО Ж Ө Та ырыбы: қ Патологияны негізі ретіндегі т ым уалаушы ң ұқ қ белгілерді згергіштігі ң ө Орында ан ғ : Разов . М. Ғ ЖМФ 2 -009 топ Тексерген : Ибрайбеков Жанболат ара анды 2017 жыл Қ ғ

Патологияны негізі ретіндегі т ым уалаушы белгілерді ң ұқ қ ң згергіштігі ө • Генетикалы аппараттты т ра тылы ы ж не осы аппаратты к мегімен қ ң ұ қ ғ ә ң ө алыптас ан т ым уалаушылы консерватизмі т ым уалаушылы ты қ қ ұқ қ қ ң тек бір ана жа ы болып табылады. Ал екінші жа ы згергіштік. ғ ғ ғ ө • Т ым уалаушылы пен згергіштік жер бетіндегі мірді са тап т р ан ұқ қ қ ө ө қ ұ ғ ж не толастамайтын биологиялы эволюцияны тіршілігін амтамасыз ә қ ң қ еткен. А заны т ым уалаушы згергіштігі бір индивидті тіршілік ету ғ ң ұқ қ ө ң жа дайына ажетті бейімделуін амтамасыз етеді. Адамда с рыптау ғ қ қ ұ арнайы формада ж реді, ол популяцияны т ым уалаушы алуан ү ң ұқ қ т рлігін ке ейтті. Керек еместері са талынып, ажеттісі жо алып кетті. ү ң қ қ ғ Мысалы: зі ді толы тай тама пен амтамасыз ету ж не С д руменіне ө ң қ қ қ ә ә деген ажеттілік адам а эволюция процесі кезінде жануарларда аскорбин қ ғ ыш ылыны синтезін катализдейтін L-гулонолактоноксидаза геніні қ қ ң ң жо алып кетуіне м мкіндік берді. Жануарларда б л генні болуы ғ ү ұ ң ыр ла ты дамуыны алдын алады, ал адам б ндай жалпы а орта туа қ құ қ ң ң ұ ғ қ пайда бол ан метаболизм ателігінен С авитаминозына шыра ан. ғ қ ұ ғ

Гендік бейімделу Эволюция процесі кезінде адам патологиясына тікелей атысы бар ажет емес белгілерге ие болды. қ қ Жануарларды к п т рі дифтериялы токсинге ж не ң ө ү қ ә полиомиелит вирусына бейім емес, йткені жануарларда ө бас а немесе сол патогенді факторды абылдауды амтамасыз қ қ қ ететін жасуша мембранасыны компоненттері жо. Адамда ң қ б л компоненттер бар. Оларды детерминациялайтын гендер ұ идентификацияланып ой ан. Мысалы, дифтериялы қ ғ қ токсинді абылдау шін б ндай ген 5 -ші хромосомада, ал қ ү ұ полиомиелит вирусы шін 19 -шы хромосомада орналас ан. ү қ

• К птеген мутация адам популяциясыны полиморфизмін ө ң арттырады, біра кейбір жа дайда мутация тіршілікке қ ғ ма ызды функцияларды оз айды, ал б л ауру а кеп ң қ ғ ұ ғ ә со ады. ғ • Осылай т ым уалаушы патология адам эволюциясында ұқ қ жина тал ан т ым уалаушы згергіштікті б лігі қ ғ ұқ қ ө ң ө болып табылады.

• Испанды танымал Р. Веласкесаны қ ң суреттерінде к бінесе бойы аласа адамдар ө с реттелген. ү • Суреттегі адамны басы лкен, ірейген ң ү үң ке сірік, сауса тары ризомелиялы ческие ң қ қ пропорция т рінде. Диагнозы: ү ахондроплазия. • Кез келген т рді эволюциясы, соны ү ң ң ішінде адамдікі, со ында генотип ң эволюциясына келіп тіреледі.

• Адамны биологиялы эволюциясында таби и ң қ ғ с рыптау факторы ретіндегі ауру ма ызыд роль ұ ң ат ар ан ал генотип эволюциясы з кезегінде қ ғ ғ ө патологиялы процестерді нозологиясын алмастыр ан қ ң ғ болатын. • за уа ыт аралы ында эволюция факторлары а заны Ұ қ қ ғ ғ ң биохимиялы , иммунологиялы , физиологиялы , қ қ қ морфологиялы асиетіне сер етіп ана оймай, қ қ ә ғ қ сонымен бірге жануарларда ы осындайлармен ғ салыстыр анда адамда ы ауруды нозологиялы ғ ғ ң қ формаларын айтарлы тай р еткен қ • Т ым уалаушы белгілерді негізгі к зі ретінде ж не ұқ қ ң ө ә оларды таусылмайтын эволюциясыны к зі болып ң ң ө мутациялы згергіштік табылады. қ ө

• ДН мутациялау абілеті мутациялы згергіштерге арсы Қ қ қ ө қ т ру абілеті, я ни оларды репарациялау сия ты эволюция ұ қ ғ қ н тижесінде алыптасты ж не с рыптау салдарынан к шейе ә қ ә ұ ү т сті. ү • ДН рылысында оны біріншілік рылымыны згеру Қ құ ң ө м мкіндігімен бірге оны репликациясыны ателесуі ү ң ң қ орналас ан. қ • ДН молекуласыны репликациясыны на тылы ында ы Қ ң ң қ ғ ғ жа ылу ы тималды ы лкен емес: ол 10~5— 10~7 -ні райды. ң қ ғ ү құ • Алайда, мынаны мойындау керек, я ни жылпы бір рпа ты ғ ұ қ ң жасуша геномына бірнеше мутациядан келеді. • р т рлі авторларды ойынша р индивид 2 -3 жа а зиян Ә ү ң ә ң мутация а ие, олар летальды эффект беруі м мкін немесе адам ғ ү популяциясыны генетикалы алуан т рлігін арттыра отырып, ң қ ү с рыптау ар ылы алынады. ұ қ

• ДН молекуласыны нуклеотидтік атарыны згеруі Қ ң қ ң ө белокты біріншілік рылымында немесе оны синтезіні ң құ ң ң реттелуі кезінде к рінуі м мкін. ө ү • Гемоглобин мутациясыны молекулалы таби атын ң қ ғ зерттеудегі лкен т жірибелер осындай мутацияларды белгілі ү ә ң б лігі гемоглобинні функциясын згертпейтіндігін к рсетеді. ө ң ө ө • Б ндай мутациялар бейтарап ж не с рыптау а шырамайды. ұ ә ұ ғ ұ • Бас а мутациялар белок молекуласында ы функционалды қ ғ қ ауыт улар а келеді. қ ғ ә • Б л ауыт улар кей жа дайда пайдалы болып келеді, я ни ұ қ ғ ғ адаптивті м нге ие болады, сол шін са талып отырады, ал ә ү қ кейде келесі рпа тарда к бейеді. ұ қ ө • Осындай жол ар ылы популяцияда рылымды , қ құ қ тасымалдаушы, ферменттік белоктарды алуан т рлі ң ү н с алары са талынды ж не пайда болды. ұ қ қ ә

• Адам а засына т н белокты полиморфизм бастап ы ғ ә қ қ мутациялы згергіштікпен шарттал ан қ ө ғ • Алайда, егер рылымды ауыт у белокты құ қ қ ң функциясымен с йкес болмаса, ал ол жасуша шін ә ү ма ызды мутация патологиялы болып табылады ж не ң қ ә одан кейін популяциядан т мен абілетті жасушамен ө қ бірге алша татылады, немесе т ым уалаушы ауруды қ ұқ қ шарттай отырып са талынады. қ • Жеке жа дайда патологиялы мутацияны ғ қ гетерозиготалы тасмалдаушылар о с рыптау а ң ұ ғ шырайды. ұ • Мысал ретінде ора т різді жасушалы анемия, ол қ ә қ безгек бойынша эндемиялы аудандарда т ратын қ ұ популяцияда ке тара ан. ң ғ

• А заны рт рлі згерістері мутациялы згерістерге р алай т ра ты ғ ң ә ү ө қ ө ә қ ұ қ болып келеді, ол белгіні ма ыздылы ы мен оны эволюциялы жасына ң ң ғ ң қ байланысты. • Б ндай белгілер хромосома рамына кіретін гистонды белоктар ұ құ қ немесе ыс арушы актин мен тубулин немесе репликация мен қ қ транскрипцияны ферментті белоктары консервативті ж не адамзатты ң ә ң рт рлі кілдерінде бірдей ана емес, сонымен атар филогенетикалы ә ү ө ғ қ қ алша ты та ы биологиялы т рлерде де бірдей. қ қ ғ қ ү • Шамасы с йкес гендердегі мутациялар летальды болып келеді. ә • А заны к птеген белоктары, сіресе ферменттік белоктары бірнеше ғ ң ө ә изоформада болады ж не патология а келетін мутациялы згерістерге ә ғ ә қ ө шыра ан. ұ ғ • Патологиялы мутациялар популяцияда са талуы мен таралу абілетіне қ қ қ арай б лінген. қ ө • Тасымалдаушыны оларды са тау а м мкіндік беретін ры тылы ы ң қ ғ ү ұ қ ғ мен фенотиптегі ма ызды жа ымсыз згерісті тудырмайтын оларды ң ғ ө ң ішіндегі біреуі за уа ыт бойы рпа тан рпа а беріліп отыруы ұ қ қ ұ ққ м мкін. ү

• Б ндай белгілер рпа тарда Мендель за ына сай таралады ж не ұ ұ қ ң ә олар а байланысты генетикалы ауырлы популяцияда за ғ қ қ ұ қ уа ыт бойы са талынуы м мкін. қ қ ү • Кейбір шартты патологиялы рецессивті аллелдерді дістері қ ң ә индивидтерге с рыптаушы арты шылы беруі м мкін. ұ қ қ ү • Популяцияда ы б ндай аллельдерді жиілігі рпа тарда белгілі ғ ұ ң ұ қ бір де гейге дейін артады, я ни мутациялы процесс пен ң ғ қ с рыптау арасында тепе те д к пайда болма ан а дейін. ұ ң ң ғ ғ • Осы туысты рт рлі мутантты аллелдеріні жиілігі ң ә ү ң популяциялы за дылы тар ар ылы аны талатын рт рлі қ ң қ қ қ ә ү популяияда бірдей болмауы м мкін. ү • Егер айта туында ан мутация доминанты патологиялы қ ғ қ қ к рініске ие болса, онда б ндай мутациялы ауырлы келесі ө ұ қ қ рпа а тасымалданбайды. ұ ққ • Б л негізінен ауыр ауруларды доминантты формалары, сонымен ұ ң атар хромосомалы ауруларды доминантты формалары. қ қ ң

• Негізінен адамда ы ауырлы сері бір алыпта ы полиморфизм, ғ қ ә қ ғ летальдылы ж не т мендетілген фертилділік қ ә ө эволюциялы -генетикалы былыстарда к рсетілген. қ қ құ ө • Популяцияда за уа ыт бойы эволюцияны генотиптерін іріктеу ұ қ қ ң мен т ым уалаушылы згеруді тіп жат ан процестеріні ұқ қ қ ө ң ө қ ң негізінде балансты полиморфизм алыптасты. қ қ • Б л т сінік ретінде популяцияда бір ген аллелдеріні екі формасы ұ ү ң к рсетілген немесе одан к бі к рсетілген жа дайда ы ж не сирек ө ө ө ғ ғ ә аллелді жиілігі 1%-ден кем емес былысты айтады. ң құ • Мутацияны пайда болуы сирек жа дай (1 х 10~7) бол анды тан, ң ғ ғ қ популяцияда ы мутантты аллелдерді 1 % -дан к бірек жиілігін ғ ң ө а за а арнал ан осы аллелді андай да бір селективті ғ ғ ғ ң қ ерекшелігімен т сіндіруге болады. ү • Баланстал ан полиморфизмге мысал ретінде анны АВО тобын, ғ қ ң резус, муковицидоз генін, фенилкетонурияны келтіруге болады

• Адамны генетикалы к птілігі онда ан ж не ж здеген жылдар ң қ ө ғ ә ү аралы ында алыптас ан баланстал ан полиморфизм негізінде пайда ғ қ қ ғ бол ан. ғ • Б ндай к птілік биологиялы т р ретіндегі адам дамуыны негізі болып ұ ө қ ү ң табылады. • Популяцияда андай да бір о сердегі мутацияны тіркелуі мен туындау қ ң ә ң м мкіндігі эволюциялы жа ынан артта ал ан адам а засында азіргі ү қ ғ ғ қ кезде де бар, біра аз. қ • Негізінен жа а мутациялар р ашанда кері сер береді. ң ә қ ә • К птеген т ым уалайтын аурулар шін репродуктивті ызметіні ө ұқ қ ү қ ң б зылуына байланысты т мендетілген ры тылы т н. ұ ө ұ қ қ ә • Б л т ым уалаушылы патологиясы бар отбасыларында рпа ты ұ ұқ қ қ ұ қ ң т мен німділігіне кеп со тыруы м мкін (нау асты да, сау адамны ө ө ә қ ү қ ң ң да). • Мутациялы процесті медициналы ж не леуметтік салдары болып қ ң қ ә ә табылады: нау астарды леуметтік дизадаптациясы (м гедектік), қ ң ә ү медициналы к мекке деген жо ары с раныс ж не мірді т мендетілген қ ө ғ ұ ә ө ң ө затылы ы. ұ ғ

орытынды: Қ • Генетикалы аппараттты т ра тылы ы ж не осы аппаратты қ ң ұ қ ғ ә ң к мегімен алыптас ан т ым уалаушылы консерватизмі ө қ қ ұқ қ қ т ым уалаушылы ты тек бір ана жа ы болып табылады. ұқ қ қ ң ғ ғ • Ал екінші жа ы згергіштік. ғ ө • Т ым уалаушылы пен згергіштік жер бетіндегі мірді ұқ қ қ ө ө са тап т р ан ж не толастамайтын биологиялы эволюцияны қ ұ ғ ә қ ң тіршілігін амтамасыз еткен. қ • А заны т ым уалаушы згергіштігі бір индивидті тіршілік ғ ң ұқ қ ө ң ету жа дайына ажетті бейімделуін амтамасыз етеді. ғ қ қ • Адамда с рыптау арнайы формада ж реді, ол популяцияны ұ ү ң т ым уалаушы алуан т рлігін ке ейтті. ұқ қ ү ң • Керек еместері са талынып, ажеттісі жо алып кетті қ қ ғ.

Пайдаланыл ан дебиеттер: ғ ә • Основы медицинской и клинической генетики : учеб. пособие / А. Ю. Савченко [и др. ]. — Ростов н/Д : Феникс, 2008. • Генетика и индивидуальное развитие : учебник / Б. Ж. Култанов, В. Н. Кислицкая, Б. Т. Есильбаева