ара анды Мемлекеттік Медицина УниверситетіҚ ғ Молекулярлы биология

ара анды Мемлекеттік Медицина УниверситетіҚ ғ Молекулярлы биология ж не медициналы генетика кафедрасы қ ә қ СО Ж Ө Та ырып: қ Жасушаішілік органеллалар ызметіні молекулярлы қ ң қ тетіктеріні б зылысы. ң ұ Орында ан: Разов . ғ Ғ 2 -009 топ ОМ Тексерген: Ибрайбеков Ж. Г. ара анды 2017 Қ ғ

Жоспар Кіріспе Негізгі б лімө • Ядро • Эндоплазмалы тор қ • Гольджи кешені • Лизосома • Митохондрия орытынды Қ Пайдалан ан дебиеттер ғ ә

Кіріспе • Жасуша орша ан ортамен зат алмаса алатын е арапайым ж йе. қ ғ ң қ ү Жасушалы патология ымыны м ні к рделі. йткені қ ұғ ң ә ү Ө біріншіден, б л патология жасушада ы арнайы ұ ғ ультра рылымдарыды патологиясы бола т ра, белгілі бір құ ң ұ ультра рылымда рт рлі серден детте аншалы ты құ ә ү ә ә қ қ стереотипті згерістер орын алса, ол згерістер сол ө ө ультра рылым а соншалы ты т н бола т ра, жасуша а атысты құ ғ қ ә ұ ғ қ хромосомалы аурулар немесе қ рецепторлы , лизосомалы , қ қ митохондриялы , пероксисомалы қ қ та ы бас а да жасушалы ғ қ қ аурулар деп аталатын аурулар а негізгі де бола алады. ғ

Ядро • Ядро мен ядрошы ты саны мен ішініне рылысы мен к леміне ж не ядрода осымша заттар қ ң құ ө ә қ пайда болуына, ядро абы шасына атысты згерістер. Ядролы патологияны ерекше б р қ қ қ ө қ ң ә нысаны ол митозды патология; йткені хромосомалы симдромдар мен хромосомалы аурулар қ ө қ қ ядрода ы хромосомаларды патологиясымен байланысты. Ядроны (интерфазада ы, ғ ң ң ғ интермитозда ы) рылысы мен к лемі е алдымен оны плоидтылы ына, ядрода ы ДН -ны ғ құ ө ң ң ғ ғ Қ ң м лшеріне ж не ядроны рекеттік ахуалына байланысты болады; диплоидты ядродан ө ә ң ә тетраплоидты, ал тетраплоидтыдан октоплоидты ядро лкен. Егер ДН т зіліп диплоидты ү Қ ү жасуша д рыс б лінбесе, тетраплоидты ядро пайда болады. С йтіп, жасушаны ядросында ы ұ ө ө ң ғ хромосомалар жиынты ы бірнеше есе к бейіп, полиплоидия орын алады немесе тетраплоидты ғ ө ж не бас а да жо ары плоидты жа дай алыптасады. Жасуша ядросы рылысы мен к леміні ә қ ғ ғ қ құ ө ң згеруіні бір т рі- ө ң ү анеуплоидия, я ни хромосомаларды толы жиынты ыны болмауы. ғ ң қ ғ ң

Эндоплазмалы торқ • Гранулалы немесе агранулалы эндоплазмалы торларды біртекті қ ң згерісі цитоплазма мен жасуша рекетіні р текті згерістерін ө ә ң ә ө бейнелеуі м мкін. Эндоплазмалы тор мен рибосомаларды рекеті ү қ ң ә ты ыз саба тасты та, сонды тан морфологиялы згерістер де, детте ғ қ қ ө ә б л екі органелла бірдей атысты болады. Т йіршікті эндоплазмалы ұ қ ү қ тор мен рибосомаларды саны к бейгенде, я ни ң ө ғ гиперплазия орын ал анда жары микроскопымен цитоплазманы базофилиялы ы арт аны ғ қ ң ғ қ бай алады. Гиперплазия эндоплазмалы торды мембраналарына ж не қ қ ң ә згешелері мен бас а да ж йелеріне атысты болып ар ыны мен м ні ө қ ү қ қ қ ә рт рлі дерістерді бейнелейді. Тегіс эндоплазмалы тор рт рлі у мен ә ү ү қ ә ү улы заттарды жедел немесе созылмалы серінен, кейде белок ң ә жеткіліксіздігінен семіп кейде кері згеріске шрайды. ө ұ

Гольджи кешені • Гольджи жиынты ынғ Гипертрофия мембраналары т зінді гранулалары везикулалар мен ү вакуольдері к бейіп таба ша кешенні л аюы; ол синтезді ж не белоктар, гликолипидтер ө қ ң ұ ғ ң ә мен плоисахаридтер т зілуіні жандан анын к рсетеді. еткен асырды со ында италиялы ү ң ғ ө ғ ң ң қ алым К. Гольджи (1882— 1885) ж йке жасушаларынан тап ан. Гольджи жиынты ы ғ ү қ ғ д геленіп иілген ос мембранамен шектеліп, топтаса орналас ан уыстардан, уыстармен өң қ қ байланыса орналаскан ірі т тікшелерден т рады. уыстарды штарынан ауалы ү ұ Қ ң ұ к піршіктерді бай ау а болады. Кейбір жасушаларда б л жиынты тор т рінде кездеседі де, ө қ ғ ұ қ ү оларды уыстары бір-бірімен байланысып жатады. Кейде жеке т йір денешік немесе орак ң қ ү т різді больш келеді. М ндай формалары диктиосома (лизосома) деп аталады. Жасушаны ө ұ ң ызметіне карай б л жиынты немі згеріп отырады, сіресе секрет б летін жасушаларда қ ұ қ ү ө ә ө жа сы жетіледі. Гольджи жиынты ында полисахаридтерді н руыз молекулаларына осылу қ ғ ң ә қ процесі ж зеге асады да, соны н тижесінде, н руыз гидрофильді асиетке ие болып, р ү ң ә ә қ ә т рлі секреттерді (т зінділерді ) негізі бола алады. ү ң

Лизосома • Лизосомалар — диаметрі 0, 5 мкм шамасында болатын жасушаішілік к піршіктер. ө Лизосомалар морфологиялы жа ынан бір текті емес ж не жасушаны бас а қ ғ ә ң қ мембраналарымен осылуы н тижесінде немі р т рлі згерістерге шырайды. қ ә ү ө ұ Лизосоманы негізгі ызметі—лизосомалы ферменттерді жекелендіріп жина тау ң қ қ қ ж не са тау, т менгі молекулалы осылыстарды, сонымен атар ә қ ө қ қ қ макромолекулаларды ыдырау німдерін тасымалдау. Лизосомамен осылу а ң ө қ ғ абілетті к піршіктер екі негізгі процесті н тижесінде т зіледі: эндоцитоз қ ө ң ә ү (жасушадан тыс рауыштарды ыдырауымен байланысты) ж не аутофагия құ ң ә (жасушаішілік рылымдарды ыдырауымен байланысты). Эндоцитоз — жасушадан құ ң тыс рауыштарды плазмалы мембранадан т зілген осындылар к піршіктерімен құ ң қ ү қ ө бірге осылып жасуша ішіне ену процесі. Эндоцитоз екі негізгі категория а: қ ғ фагоцитозга ж не пиноцитозга жіктеледі. ә

Митохондрия • Митохондриялар е ма ызды т рлері конденсациялану мен ісінуі ң ң ү митохондриялы сындыларды т зілуі. Конденсация мен ісіну қ қ ң ү к біне оттегі немі жеткіліксіз бол анда, кейде рекеті тым ө ү ғ ә ар ынды жасуша бай алады. Митохондриялар қ қ қ жасушаны ң тіршілігіне ажетті барлы жасушалар а т н химиялы қ қ ғ ә қ энергияны АТФ молекуласы (аденозинтрифосфор ыш ылы ) қ қ т рінде синтездейтін жасушаны ерекше к ш беретін станциясы. ү ң ү Митохондрия термині грекше «митос» — жіп, «хондрион» — д н, ә т йіршік дегенді білдіреді. ү

орытындыҚ • Ядро жасушаны ортасында орналас ан. Ол екі мембранамен ң қ оршалады. Ядроны басты элементі — қ ң хромосомалар. Организмні рбір жасушасында ж п (диплоидті) ң ә ұ хромосомалар жиынты ы болады. Ал жыныс жасушаларында ғ жал ыз (гаплоидті) хромосомалар жиынты ы ғ ғ болады. Эндоплазмалы тор – каналында заттар тасымалдануы қ ж ретiн жалпы клеткашiлiк циркуляциялы (коммуникациялы ) ү қ қ ж йе, каналды мембраналарында клетканы тiршiлiгiн ү ң ң амтамасыз ететiн к птеген ферменттер бар. Ж не де, қ ө ә рибосомаларды (р-РН ) ядрода кейбiр хромосоманы ДН Қ ң Қ молекуласында синтезделедi.

Пайдалан ан дебиеттерғ ә • 1. білов С. А. Медициналы биология ж не генетика. — О улы. — Ә қ ә қ қ Шымкент: «Ас аралы» баспасы, 2008. — 424 б. қ • 2. білов С. А. Медициналы биология ж не генетика. — О улы. — 2 -ші, Ә қ ә қ қ т%зет. ж. толы. — (б. м. ), 2010. — 388 б. қ • 3. Жаханов А. , Садыков А. Медициналы радиобиология негізі: қ о улы / — Алматы: Эверо, 2011, 2014. — 276 б. қ қ • 4. М хаметжанов А. М. , бді алыков М. . Жалпы ж не скери ұ Ә қ Қ ә ә радиобиология: о у ралы, 2009. — 107 б. қ құ