Амин ыш ылдар. қ қ Д румендер ә

Амин ыш ылдар. қ қ Д румендер ә

Амин ыш ылдарық қ дегеніміз — р ә т рлі а уыз молекулаларын т зетін ү қ ү мономерлі жеке заттар. Амин ыш ылдары органикалы қ қ қ ыш ылдар, я ни ма ызды таби и қ қ ғ ң ғ осылыстар т рлеріні бірі болып қ ү ң табылады. Амин ыш ылдары қ қ т ссіз атты заттар болып келеді. ү қ К пшілігі суда жа сы ериді. ө қ

Таби атта ж зге тарта амин ғ ү ыш ылдары бар екені белгілі болса, қ қ оларды тек жиырмадан астамы ана ң ғ а уыз молекуласы рамына кіреді. қ құ Зат алмасуы барысында а зада ы ғ ғ ыдыра ан а уыздарды орнын толтыру, ғ қ ң ескірген жасушаларды орнына жа а ң ң жасушалар т зу ж не т. б. жа дайлар ү ә ғ шін а за а р уа ытта тама пен бірге ү ғ ғ ә қ қ жеткілікті м лшерде а уызды заттарды ө қ абылдап отыруы ажет. қ қ

А уыздарды т зетін амин ыш ылдарыны жалпы қ ү қ қ ң рылысын келесі формула т рінде к рсетуге болады құ ү ө : Аминдік топ Карбоксильдік топ Б ларды молекуласында карбоксильдік ж не аминдік ұ ң ә топ бар.

Амин ыш ылдарық қ Ауыстырылатын (тирозин ж не ә т. б. ) Ауыстырылмай-т ын (адамны ң ж не ә жануарларды ң а заларында ғ т зілмейтін) ү

Ауыстырылатын Ауыстырылмайтын Аланин Валин Аргинин Гистидин Аспарагин Изолейцин Аспарагин ыш ылық қ Лейцин Глицин (гликокол) Лизин Глютамин Метионин Серин Треонин Тирозин Триптофан Цистин Фенилаланин

Амин ыш ылдарын ндірісте р т рлі дістер қ қ ө ә ү ә мен сімдік тектес шикізаттарды а уызды ө ң қ қ гидролизаттарын экстракциялау, химиялы қ синтез ж не микроорганизмдерді ортада к п ә ң ө м шерде амин ыш ылдарын т зе алу ө қ қ ү абілетіне негізделген микробиологиялы қ қ синтез ар ылы алады. Амин ыш ылдарыны қ қ қ ң ндіруіне ө Corinebacterium , Micrococcuss , Arthrobacter , Brevibacterium ж не т. б. ә туыстарыны Грамм о , спора т збейтін ң ң ү бактериялары жатады.

Таби атта амин ыш ылдарды 150 -ден астам т рі бар. ғ қ қ ң ү Оларды 20 -сына жуы ы а уыздар т зілісінде аса ң ғ қ ү ма ызды ызмет ат аратын мономер блок-топшалар. ң қ қ Амин ыш ылдары барлы а заларды зат алмасу қ қ қ ғ ң процесіне атысып, гормондар витаминдер қ мидиаторлар пуринді ж не пиримидинді азотты ә қ негіздерді ал олоидтерді т. б. гормондар ң қ ң биосинтезіні негізгі осылыстарын т зу ызметін ң қ ү қ ат арады. Микроапаларды к пшілігі здеріне керекті қ ң ө ө амин ыш ылдарын синтездейді. Адам мен барлы қ қ қ жануарлар амин ыш ыш ылдарын здері т зіле қ қ қ ө ү алма анды тан оларды дайын т рінде ішіп-жейтін ғ қ ү орегіне алады. азіргі кезде адам ж не жануарларды қ Қ ә ң тама ына косылатын амин ыш ылдары ғ қ қ биотехнологиялы синтездеу дісімен (химия ж не қ ә ә микробиология) игеріледі. Сонымен атар олар қ нерк сіптік полиамидтер– бояулар мен д рі-д рмек ө ә ә ә шы аруда да немі пайдаланылатын нім ғ ү ө

Амин ыш ылдары халы қ қ қ шаруашылы ында ж не медицинада ғ ә ке інен олданылады. Амин ң қ ыш ылдарды р т рлі полимерлер қ қ ә ү (синтетикалы тері, полимерлі талшы , қ қ та амды німдерді салатын ғ қ ө апта ыштар, пленка жасауда) алу шін, қ ғ ү ауыл шаруашылы ында мал азы ын ғ ғ амин ыш ылдармен байытуда д рілік қ қ ә заттар ретінде олданылады. қ

Д румендерә Д румендер – ә аз концентрацияда жо ары ғ физиологиялы белсенділік к рсететін қ ө т менгі молекулалы заттар. ө қ

Д румендер – адам мен жануарларды ә ң тіршілігіне, оларды организміндегі зат ң алмасуды бір алыпты болуы шін аз ң қ ү м лшерде те ажетті биологиялы ө ө қ қ активті органикалы оспалар. Витамин қ қ (латынша vіta – тіршілік) туралы ілімні ң негізін 1880 жылы орыс д рігері Николай ә Лунин салды. 1912 жылы поляк д рігері ә Казимеж Функ сол кезге дейін жасал ан ғ т жірибелер н тижесін орытындылап, ә ә қ ылым а витамин терминін енгізді. ғ ғ

Витаминдерді к пшілігі ферменттерді ң ө ң негізгі рамдас б лігі болып табылады. құ ө Организмде здіксіз ж ріп жататын ү ү химиялы реакциялар, мысалы, ішкен қ та амны , мал азы ыны ыдырап, ғ ң орытылуы, ферменттерді ызметіне қ ң қ байланысты. Та амны рамында ғ ң құ витамин жеткіліксіз болса, адам р т рлі ә ү ауру а шалды ады. Ал витаминді ғ ғ ( сіресе, А ж не D витаминдерін) ә ә шамадан тыс к п абылдау организмні ө қ ң улануына (гипервитаминоз) со тырады. қ Ол к бінесе, жас балаларда жиі кездеседі. ө

Витамин жетіспеушілік, авитаминоз – к нделікті ү ішетін та амда витаминдерді жетіспеуінен, оларды ғ ң ң бой а сі уіні б зылуынан не витамин синтезделуіні ғ ң ң ұ ң тежелуінен туатын аурулар. Егер адам немі витамині ү аз, біры ай та аммен (консервіленген, кептірілген, ңғ ғ рафинадтал ан) тама танса, организмге, негізінен ғ қ к мірсулар ( ант, та ыда бас а) ана т сіп, белок пен ө қ ғ ү майлар аз т ссе, ал к к ніс пен жеміс-жидектер ү ө ө м лдем болмаса витамин жетіспеушілік дамиды. ү Сондай-а азы -т лік д рыс са талмаса немесе қ қ ү ұ қ олардан сапасыз та ам дайындалса, азы -т лік ғ қ ү рамында ы витаминдер б зылады. Мысалы, құ ғ ұ рамында никотин ыш ылы (РР витамині) аз д нді құ қ қ ә да ылдармен ана оректену пеллагра ауруына, ал қ ғ қ ауызы алын ан к рішпен ж не те нта тал ан бидай қ ғ ү ә ө ұ қ ғ нынан жасал ан нанмен ана тама тану бери-бери ұ ғ ғ қ сыр атына келуі м мкін. қ ә ү

Та амда витаминдерді жеткіліксіз болуы, ғ ң адам организмін лсіретеді. М ндай жа дайды ә ұ ғ гиповитаминоз деп атайды. О ан ауа райыны ғ ң олайсыз жа дайы, ауасы лас жерде за уа ыт қ ғ ұ қ қ ж мыс істеу, сондай-а гастрит, ас азан ісігі, ұ қ қ гельминтоз, лямблиоз, т. б. аурулар себеп болады. Витамин жетіспеушілік бол анда ғ организмде зат алмасу процесі б зылып, оны ұ ң ж палы аурулар а арсы т ру абілеті ұқ ғ қ ұ қ нашарлайды. Сондай-а , адамны к іл-к йі қ ң өң ү к йзеліске шыра анда, ауа-райыны ү ұ ғ ң былмалы кезе дерінде, йелдерді ж ктілігі құ ң ә ң ү не с биін емізуі, т. б. жа дайларда организмде ә ғ витамин жетіспеушілік артады. М ндай ұ жа дайда д рігерге аралып, арнаулы ғ ә қ витаминдер абылдап, к к ніс пен жемістерді қ ө ө к бірек пайдалану ажет. ө қ

Витамин жетіспеушілік, гиповитаминоз жануарларда да болады. Мал авитаминозбен, к бінесе к ктемде ө ө ауырады. Витамин жетіспеушіліктен аналы мал ысыр алады, т л нашар қ қ қ ө седі. Мысалы, В витамині жетіспеген ө жа дайда с полиневритпен, шош а ғ құ қ пеллаграмен ауырады. D витамині жетіспесе, т л атпа болады, ірі мал ө қ с йек ауруына шалды ады. ү ғ

Суда еритін ( С, РР ж не В тобында ы ә ғ барлы қ д румендер ә жатады) Майда еритін ( А, D, Е, К д румендері) әД румендер ә

А витамині (ретинол) а заны суіне, дамуына ғ ң ө сер етіп, т рлі аурулар а арсы т ра алу ә ү ғ қ ұ рекетін арттырады. А витамині шашты , ә ң тырна ты суі мен терідегі жасушаларды қ ң ө ң м йізденуіне сер етеді. Ол жетіспегенде тері ү ә р ап жарылып, т сі к гірттенеді. Май құ ғ ү үң бездеріні рамы згереді, к зді каса ң құ ө ө ң ң кабы ы б зылады. Адам і ірде, т нде нашар ғ ұ ң ү к реді. Б л ауруды а шам со ыр (куриная ө ұ қ қ слепота) деп атайды. А витамині бауырда, с тте, ж мыртканы сарысында к п болады. ү ұ ң ө сімдіктерді кызыл, сары жемістерінде, Ө ң с бізде, кызана та, рікте, ас аба та кездеседі. ә қ ө қ қ А витаминіні а за а ажет т уліктік м лшері ң ғ ғ қ ә ө 2, 5 -10, 5 мг. Майда еритін д румендер ә

D витамині (кальциферол) адамны терісінде к нні ң ү ң ультрак лгін с улелеріні серінен т зіледі. Ол ү ә ң ә ү кальций мен фосфорды ішектен б лінуін ң ө жылдамдатып, с йек лпасыны мы тылы ына сер ү ұ ң қ ғ ә етеді. Адам а засы D витаминін та амны рамынан ғ ғ ң құ да абылдайды. Жас с билерде D витаминіні қ ә ң жетіспеуінен болатын ауру мешел (рахит) деп аталады. Мешел ауруына шалды ан балаларды а асы ққ ң қ ңқ д рыс алыптаспайды. Ая с йектері дене ұ қ қ ү салма ыны серінен майысады, с йек баяу дамиды, ғ ң ә ү й ысы ашады. Ж палы аурулармен к п ауырады. ұ қ қ ұқ ө Сондыктан жас с билерді мешел ауруына ә ң шалды пауы шін к н с улесіне шы арып қ ү ү ә ғ шыны тырады. D витамині балы майында, қ қ бауырында, уылдыры ында, ж мырт аны ғ ұ қ ң сарысында, жануарларды бауырында, с т німдерінде ң ү ө мол. D витаминіні ажетті т уліктік м лшері 2, 5 мг. ң қ ә ө

С витамині (аскорбин ыш ылы) қ қ а заны ж палы ғ ң ұқ аурулар а арсы т ра алу рекетін арттырады. ғ қ ұ ә С йекке ж не тіске беріктік асиет береді. С витамині ү ә қ биологиялы тоты у кезінде зиянды заттарды қ ғ ң т зілуін тежейді. Ол арсы денелерді т зетін ү қ ү ферменттерді рамына кіреді. Терідегі ң құ антамырларды абыр асыны б лінуіне де кедергі қ ң қ ғ ң ү жасайды. С витамині жетіспеген жа дайда а за тез ғ ғ шаршайды, сілемейлі абы шалар абынады, қ қ қ ызылиек анталайды. Б л витамин за уа ыт қ қ ұ ұ қ қ жетіспесе, адам кауіпті р ла (цинга) ауруына құ құ қ шалды ады. Адам а засы С витаминін ғ ғ т збейтіндіктен, тама пен бірге абылдануы керек. С ү қ қ витамині а за а ыс пен к ктем айларында к бірек ғ ғ қ ө ө ажет. Жа а піскен к к ністер, жемістер ж не қ ң ө ө ә т здал ан орамжапыра рамында к бірек кездеседі. ұ ғ қ құ ө сіресе итм рынны , ара атты рамында мол Ә ұ ң қ қ ң құ болады. А за а ажетті т уліктік м лшері 60 -100 мг. ғ ғ қ ә ө Суда еритін д румендер ә

Д руменерді адам а засы шін биологиялы ә ң ғ ү қ ма ызы те зор. Олар а зада ы зат алмасу ң ө ғ ғ дерісін жа сартады, а заны р т рлі ү қ ғ ң ә ү ж палы аурулар а арсы к ресін к шейтеді ұқ ғ қ ү ү ж не адамны ж мыс істеу абілетін ә ң ұ қ арттырады. Сонымен атар, рбір д руменні қ ә ә ң а зада ат аратын з міндеттері болады. ғ қ ө Таби атта д руменні негізгі к зі сімдіктер ғ ә ң ө ө мен микроорганизмдер болып табылады. азіргі кезде микробиологиялы жолмен А Қ қ ж не В тобыны д румен дерін д румен т зуші ә ң ә ә ү ал ы заттары – эргостерин ж не биотинді ғ ә тауы тар мен торайлар шін ндіреді. қ ү ө

Д ние ж зінде д руменді 40 фирма ү ү ә ндіреді. Оларлы 18 -і А Ш-да, 8 -і ө ң Қ Жапонияда, 14 -і Батыс Еуропада орналас ан. Д руменді ндіру к лемі қ ә ө ө бойынша 1 -ші орында Швейцариялы концерн Хофман Ла қ Роше т рады, ал жалпы ұ шы арылатын д руменні 70 -50 ғ ә ң % райды. құ