Алматы технологиялы университетиқ Та амды биотехнология кафедрасы ғ

Алматы технологиялы университетиқ Та амды биотехнология кафедрасы ғ қ П Н ӘП НӘ «Биоэтика ж не та ам ә ғ биотехнологиясында ы ғ ауіпсіздік негіздері қауіпсіздік негіздеріқ » » ДД ріскер әріскерә : : Алибаева Бахыт Насихат ызы қ Алибаева Бахыт Насихат ызық

Д ріс № 4ә Та ырыбы: қ Тіршілік е жо ары ндылы. ң ғ құ қ Жоспары 1. Биомедицина ж не биоэтикада ы ә ғ т іршілік т ралы т сінік. ұ ү Эмбрионны моралді м ртебесі. ң ә 2. Т сік пен эвтаназияны этикалы -м селелік аспектілері ү ң қ ә 3. Жа а репродуктивті технологияларды этикалы ң ң қ м селелері. ә 4. Трансплантология: ткені мен б гіні. ө ү 5. Д рісті негізгі терминдері, олданылатын дебиеттер мен ә ң қ ә электронды ресурстар •

Биология ж не медицинада ы тіршілік т ралы ә ғ ұ т сінік ү : Биомедициналы ма ынада тіршілік – материяны ерекше қ ғ ң йымдастырыл ан нысаны, т ым уалайтын ұ ғ ұқ қ ба дарламада жазыл ан гендерді (геном) жиынты ын ғ ғ ң ғ я ни, дезоксирибонуклейн ыш ылыны ғ қ қ ң нуклеотидтеріні (ДН ) ретіне с йкес сипаттайды; ң Қ ә т ым уалаушылы ба дарламасымен аны талатын ұқ қ қ ғ қ ж не осы ба дарлама а с йкес здігінен ж ретін зат ә ғ ғ ә ө ү алмасу ерекшелігімен аны талады. Т ым уалаушылы қ ұқ қ қ ба дарлама жазылатын код мбебап. Барлы тірі а залар ғ ә қ ғ биосинтез бен а параттарды к шіруде кодтауды бір ана қ ө ң ғ мбебап схемасын олданады. мірді негізінде белгілі ә қ Ө ң ж не те иын генетикалы ба дарлама жатыр. Оны ә ө қ қ ғ ж зеге асыру шін зат алмасу, метаболизм е ажетті ү ү ң қ элемент болып табылады.

Биоэтикада ығ тіршілік т ралы т сінікұ ү : мірзерттеуші, неміс гуманисті, философ, д рігер ж не Нобель Ө ә ә сыйлы ыны иегері Артур Швейцер тіршілік этикасыны негізгі ғ ң ң принципі тіршілік алдында ы игілігі, я ни, ғ ғ тіршілік е жо ары ң ғ ндылы құ қ деген. Б л к з арасты барлы философтармен рт рлі ұ ө қ қ ә ү лемдік религиялар да олдайды. Тіршілік феноменіні этикалы ә қ ң қ негізі ретінде философтар а ойыл ан контекс, тіршілік е жо ары ғ қ ғ ң ғ ндылы ретінде арау, медициналы практиканы шешімдерінде құ қ қ қ ң абылдан ан этикалы ы ты реттеуге ы пал ететін халы аралы қ ғ қ құқ қ қ ж не лтты жаттарда к рсетілген. Мысалы, Женева д рігерлеріні ә ұ қ құ ө ә ң декларациясында (1848 ж. ), Хельсинск-Токия д рігерлеріні ә ң декларациясында (1964, 1975 жж. ), Р д рігерлеріні этикалы Қ ә ң қ кодексінде, Р д рігерлеріні II съездінде абылдан ан (2002 ж) былай Қ ә ң қ ғ дейді: «Д рігерді миссиясы – адам денсаулы ын ор ау ә ң ғ қ ғ » . Тіршілік феноменіні биоэтикалы негізін зерттеу б гінде адам міріндегі ң қ ү ө туында ан барлы м селелермен байланысты, оны жасанды ғ қ ә ң ры тануы, туу алды диагностика, контрацепцияны дамуы, ұ қ ң йелдерді бедеулігі, т сік ж не т. б. ә ң ү ә

Эмбрионны моралді м ртебесің ә : Адамны жеке мірі ры танудан басталуы ылыми белгіленген ң ө ұ қ ғ факт. Эмбрион — йел денесіні б лігі емес. Биологиялы ә ң ө қ рылым ретінде эмбрион йел денесінде сетін адам. құ ә ө Адамны ң эмбрионыны ерекше онтологиялы м ртебесі бар: ол — ң қ ә « леуетті т л а» . Эмбрионны ерекше онтологиялы м ртебесі ә ұ ғ ң қ ә оны моралді м ртебесін аны тайды. Эмбрион зіні барлы ң ә қ ө ң қ даму сатысында адами ндылы иесі болып табылады. құ қ ры Ұ қ моралді арым атынастар а атынаса отырып, моралді м ртебеге қ қ ғ қ ә ие болады. Эмбрионны моралді м ртебесіні лшемі, анасы шін ң ә ң ө ү ма ыздылы ы болып табылады. Эмбрионны моралді м ртебесі ң ғ ң ә ынтыма тасты , арыз, зара жауапкершілік, еркіндік, махаббат, қ қ қ ө мейірімділік сия ты адамда ы моралді асиеттерді к рсетеді. қ ғ қ ө

Т сік пен эвтаназияны этикалы м селеріү ң қ ә : Р за дарына с йкес, ж ктілікті то тат ыз ысы келетін барлы Қ ң ә ү қ қ ғ қ йелдерге денсаулы ына арсы к рсеткіші болмаса, ж ктілікті 12 ә ғ қ ө ү ң аптасына дейін т сік жасатуына р сат етіледі. Ж ктілікті 12 мен ү ұқ ү ң 28 аптасында ж ктілікті то тату кеш аборт немесе жасанды т сік ү қ ү деп аталады. Т сік хирургиялы ота. Ж ктілікті то тату оны ү қ ң денсаулы ына кері серін тигізетінін рбір йел білуі керек. Т сік ғ ә ә ә ү гинекологиялы ауруларды негізгі себебі екені д лелденген. қ ң ә Барлы зерттеушілерді ба ылауы бойынша т сік жасату йелді қ ң қ ү ә ң репродуктивті функциясына кері серін тигізеді (келесі ж ктілікті ә ү ң ерте то тауы, жатырдан тыс ж ктілік, бедеулік т. б). Ж ктілікті қ ү ү то тату келесі рпа а да кері серін тигізеді. Анасы т сік қ ұ ққ ә ү жасарт ан балаларда асфикцияны ауыр д режесі, гемолитикалы қ ң ә қ аурулар, лі туу мен лім жиі кездеседі. ө ө

Эвтаназия – ауру адамны с рауы бойынша рекет жасау ар ылы ң ұ ә қ ралдарды к мегімен лімді тездету немесе мір с руін то тату. құ ң ө ө ө ү қ «Эвтаназия» термині грек тіліні екі с зінен шы ан: thanatos – ң ө ққ « лім» ж не eu – «жа сы» , тіке ма ынасында «жа сы лім» . азіргі ө ә қ ғ қ ө Қ ма ынада б л термин емдеуге мітсіз ауруларды шыдамайтын ғ ұ ү аурумен азаптан т ару шін, тез ж не ауыртпалы сыз лімге құ қ ү ә қ ө келетін адамны саналы т рдегі шешімі. Эвтаназияны екі т рі бар. ә ң ү Белсенді(активті) эвтаназия — лімді тудырту шін д рігер мен д рі ө ү ә ә д рмектерді олдану. ә қ Енжар(пассивті) эвтаназия – медициналы қ к мек к рсетілмейді. азіргі кезде жалпы а бірдей мір с ру ө ө Қ ғ ө ү ы ы ретінде эвтаназияны ж зеге асыру а медициналы құқ ғ ү ғ қ персонал а за мен тыйым салын ан — б л жеке адамны ы ы. ғ ң ғ ұ ң құқ ғ Адам зіне ауіп атер тигізуі м мкін. Біра та, адамды лім ө қ қ ү қ ө жазасына кесуге ешкімні ы ы жо. аза станда эвтаназия а ң құқ ғ қ Қ қ ғ за мен тыйым салынады. ( Р за ы № 170 -IIIЗРК-Ст. 36, пункт 3. ң Қ ң 7. 07. 2006 ж. «Азаматтарды денсаулы ын ор ау туралы» ). ң ғ қ ғ

Жа а репродуктивті технологияларды ң ң этикалы м селелері қ ә : : XXI ғ. Биотехнология асыры деп атайды. Біра та, XX . зінде а медицина ғ қ ғ ө қ мен биология саласында ы жетістіктер адам мен о ам мірін атты ғ қ ғ ө қ згертті. азіргі заман ы биомедициналы білім адам таби атын зерттегені ө Қ ғ қ ғ соншалы , адам зін «жасаушы» ж не « ндіруші» болып табылады. қ ө ә ө сіресе, б л репродуктивті технологиялар мен гендік инженерия саласында Ә ұ жа сы бай алады. Жа а технологияларды ба ылаусыз олдану оны қ қ ң қ қ олданатын адамдар а ана емес, оны рпа тарына да, о амды арым қ ғ ғ ң ұ қ қ ғ қ қ атынаспен, д ст рлі отбасыларды жа дайына да серін тигізуі м мкін. қ ә ү ң ғ ә ү Сонды тан, кейбір болжамдар а с йенсек, демографиялы процестерге де қ ғ ү қ серін тигізеді. Жасанды к беюдегі жа а технологиялар, зіні ә ө ң олдануында этикалы ы ты шектеу болма анды тан, д ст рлі арым қ қ құқ қ қ ғ қ ә ү қ атынастарды жоятын фактор деуге негіз бар. қ XX. басында адамны пайда болуы лкен пия болып саналатын. азіргі ғ ң ү құ Қ та да, «жа а репродуктивті технологиялар» деп аталатын техникалы ң ң қ манипуляция а айналды. ыс аша осы м селені тарихына то тайы ғ Қ қ ә ң қ қ

Жа а репродуктивті технологиялардың ң дамуыны тарихы ң : Адамдар б рын ы заманнан бедеулік м селесіні шешімін табу а тырысуда. Бедеуліктен ұ ғ ә ң ғ зардап шегетін йелдерді жасанды ры тандыру бойынша ал аш ы т жірибелер XVII ә ұ қ ғ қ ә асырды со ында Англияда жасал ан. Біра та, ХХ асырды со ында ана медицина ғ ң ң ғ қ ғ ң ң ғ ылымы адамны репродуктивті физиологиясын игере бастайды. лемдегі жасанды ғ ң Ә жолмен ры тандыру ар ылы е бірінші бала 1978 жылы Англияда туылды. Ол ыз бала ұ қ қ ң қ болды, аты — Луиза Браун. Бірнеше жылдан со , оны сі лісі Натали д ниеге келді. ң ң ң ү Ресейде е ал аш ы «т тіктен» (Лена атты ыз) 1986 жылы М скеу аласында д ниеге ң ғ қ ү қ ә қ ү келді. Б гінде Лена Украинада т рады. С л кейінірек, 1986 жылы Ленинградта Кирилл ү ұ ә деген л д ниеге келді. аза станда экстракорпоральды ры тандыру (ЭК ) дісі ұ ү Қ қ қ ұ қ Ұ ә бірінші рет 1995 жылы Алматы аласында ы «Экомед» клиникасында енгізілді, 31 шілде қ ғ 1996 жылы бірінші аза станды ыз мірге келді, «т тіктегі» ызды «авторы» азіргі қ қ ө ү қ ң қ та да белгілі биолог доктор Салтанат Байкошкарова ж не Татьяна Рубашина. Б гінде ң ә ү «Экомед» клиникасы Алматы, Астане ж не ә Тараз алаларында ж мысістейді. қ ұ С. Байкошкар ованы айтуы бойынша ң , клиникада ы к сіби мамандарды ар асында ғ ә ң қ 20 жылды ішінде аза станды жан яларда мы да ан бала мірге келді. 10. 04. 2015 ж. ң қ қ қ ұ ң ғ ө Алматыда Сарбалиндер отбасында егіздер д ниеге келді: л ж не ыз. Б л балалар ү ұ ә қ ұ аза станда ы 10000 -шы «т тіктегі» балалар болды. Қ қ ғ ү

«Жа а репродуктивті технологияларды » (ЖРТ) ң ң дістерді т рлері ә ң ү : «Жа а репродуктивті технологиялар» (ЖРТ) ымы рт рлі жасанды ң ұғ ә ү ры тандыру дегенді білдіреді. ұ қ 1. Жасанды ры тандыру ( ұ қ инсеминация) немесе интракорпоральды ры тандыру ұ қ дісі. ә дісіні механизмі мынандай: еркек ры ы Ә ң ұ ғ ( сперматозоидтар) жатыр а ғ енгізіледі. Жатыр т тігі ар ылы рса б лігіне тіп, пісіп т р ан бір аналы ү қ құ қ ө ө ұ ғ қ жасушаны ры тандырады. Сол жерде дамуын жал астырады. Б л дісті ұ қ ғ ұ ә олдануда жою немесе «арты » эмбрион м селесі туындамайды. Жасанды қ қ ә ры тандыру дісіні бала а ша анда ы к рсеткіш пайызы, терапия ұ қ ә ң ғ ққ ғ ө орытындысы бойынша 10– 20% аралы ында болады. Жасанды ры тандыру қ ғ ұ қ дісі ерлі зайыптылар шін арсы к рсеткіштері ж не моралді т р ыдан ә ү қ ө ә ұ ғ иынды тары жо , б л жерде ерлі зайыптылар а д рігер тарапынан бала қ қ қ ұ ғ ә туылуына (физикалы , психикалы , рухани) к мек к рсетіледі. Мысалы, қ қ ө ө «Православ шіркеуі » жасанды ры тандыру дісі к йеуіні ры ымен ұ қ ә ү ң ұ ғ жасалынатын медициналы к мек болса, б л некені б збайды, жан ялы қ ө ұ ұ ұ қ контекске сай ж не таби и ры танудан айырмашылы ы жо болып саналады. ә ғ ұ қ ғ қ

«Жа а репродуктивті технологияларды » ң ң (ЖРТ) дістерді т рлері ә ң ү : 2. Экстракорпоральды ры тандыру (ЭК ) ж не эмбрионды жатыр а енгізу (ЭЕ). ұ қ Ұ ә ғ Еркек ж не йел бедеулігінде б л дісті тиімділігі ай ын бай алады. ә ә ұ ә ң қ қ Б л дісіні ұ ә ң механизмі мынандай: біріншіден аналы ты гиперынталануы, кейін аналы тан қ қ аналы жасушаларды б ліп алу, еркекті ры ты та дау, ры тандыру, эмбрионды қ ө ң ұ қ «т тікте» сіру, кейін эмбрионды жатыр а енгізу. Адам эмбрионына атысты ү ө ғ қ барлы моралді міндеттер ту аннан кейін ма ызды болып табылады. Осы ан қ ғ ң ғ байланысты, эмбрионны ы ын аны тау а, ы ты ор ау а байланысты ң құқ ғ құқ қ ғ ғ м селелер т рады. ә ұ 3. Суррогатты ана қ — жасанды ры тандыруды келесі т рі. Денсаулы ына ұ қ ң ү ғ байланысты бала туа алмайтын ерлі зайыптылар а баска йел жасанды ғ ә ры тандыруды к мегімен бала к теріп, туып береді. ЭК ж не суррогатты ана ұ қ ң ө ө Ұ ә қ дісін ерлі зайып пайдалан анда б л жа дайда мірлеріне б тен шінші адамны ә ғ ұ ғ ө ө ү ң енуімен, некедегі арым атынасты т тасты ы мен бірегейлігі б зылуы м мкін. қ қ ң ұ ғ ұ ө Т рмыс а шы па ан йелдерде, немесе т рмыста ы йелдерде к йеуіні ұ қ қ ғ ә ұ ғ ә ү ң келісімімен к мегісіз донорлы жасанды ры тандыруды этикасы, барлы ө қ ұ қ ң қ религияда к дік ту ызады, ерлі зайыптыларды сат ынды ы мен опасызды ы ү ғ ң қ ғ ғ болып саналады

Жа а репродуктивті технологияларды » ң ң аза станда дамуы: Қ қ аза стан ке естік ке істікте ал аш ыларды бірі болып ЖРТ Қ қ ң ң ғ қ ң байланысты за дарды абылдады, 2004 жылы 16 маусымда ң қ «Азаматтарды репродуктивті ы тары мен оларды ж зеге асыру ң құқ қ ү шарттары туралы» за абылданды. К п к тірген за осымша ң қ ө ү ң қ репродуктивті технологиялар ы ын болуын алыптастырды. құқ ғ қ Бізде, аза станда рпа ты д ниеге келуіне барлы жа дай Қ қ ұ қ ң ү қ ғ жасалын ан — туу процесіне суррогатты ананы тарту, донорлы ғ қ ооцит пен ры ты пайдалану. Адам мірі асиетті, рі ол пайда ұ қ ө қ ә бол аннан бастап за мен ор алады. Б л адам эмбрионын жою а ғ ң қ ғ ұ ғ немесе оларды зерттеу ма сатында пайдалану а, тек эмбриондарды қ ғ енгізуге болатынды ы немесе оларды криоконсервациялау а, оны ғ ғ ң ішінде оларды тіршілік ету абілеттілігін немесе оларда болатын ң қ гентикалы андай-да бір ауыт уларды бол ан жа дайларда қ қ қ ң ғ ғ олданылады қ.

Трансплантология : тарихына ыс аша қ қ шолу. Адам м шелері мен лпаларыны трансплантациясы – хирургиялы операция ар ылы ү ұ ң қ қ ж зеге ү асырылатын донор немесе айтыс бол ан адамдарды м шелері мен лпаларын, оларды қ ғ ң ү ұ типтендіру, концервациялау ж не са тау негізінде алын ан ж не болма ан немесе бас а да ә қ ғ ә ғ қ жа дайлармен за ымдал ан м шелер мен лпаларды орнын ауыстыру. ғ қ ғ ү ұ ң Сонымен бірге есте са та ан ж н, адамны м шелері мен лпалары –жеке ерекшелік қ ғ ө ң ү ұ т л алы асиет к рсетпейтін анатомиялы т р ыдан алыптас ан. Адам м шелері мен ұ ғ қ қ ө қ ұ ғ қ қ ү лпаларыны доноры – б л з еркімен нау ас адамдар а зіні анатомиялы алыптас ан ұ ң ұ ө қ ғ ө ң қ қ қ рылымдарын беретін т л а. Реципиент – б л емдік ма сатында адамдарды м шелерін құ ұ ғ ұ қ ң ү немесе лпаларын зіне абылдайтын т л а. ұ ө қ ұ ғ Трансплантацияны ылыми негізі XIX . басында алыптасты. 1804 ж. белгілі бол андай, ң ғ ғ қ ғ Бароньо ой терісіні аутотрансплантациясы бол анды ы ж не т жірибе н тижесінде бір қ ң ғ ғ ә ә ә малды екініші мал а немесе бас а т рлеріне теріні отыр ызыл анды ы жайында хабарлама ң ғ қ ү ң ғ ғ ғ жасады. 1823 ж. Бюнгер еркін трансплант отыр ызу к мегімен йелді м рыны б лігін ғ ө ә ң ұ ң ө алпына келтірді. қ Трансплантологияны дамуына экспериментальды ба ытта ы зерттеулерді дамуы ХIХ . со ы ң ғ ғ ң мен ХХ . бастап ы кезе і болды. Трансплантологияны клиникалы де гейге шы уы ХХ . ғ қ ң ң қ ң ғ ғ 70 -80 ж. бай алды. Трансплантологияны негізгі 1967 ж. болып саналады – йткені лемде қ ң ө ә ал аш рет адамны ж регі адам а салынды. Оны о т стік африкалы д рігер Кристиан ғ ң ү қ ә Бернард ж зеге асырды. ү

Трансплантология: азіргі танда ж не қ ә Казахстанда 1967 жылдан кейін, м шелерді отыр ызу немесе ауыстыру операциялар саны он а жетсе, ал бір ү ғ ғ жылдан кейін б л к рсеткіш ж здеп ж не мы дап саналды. 1986 ж. Ресейде ал аш рет ұ ө ү ә ң ғ ж ректі отыр ызу академик В. И. Шумаков ж зеге асырды. Б л жылдарды ү ғ ү ұ «трансплантациялы эйфория» уа ытысы деп сипатталды. азіргі кезе де лемде жылына қ қ Қ ң ә трансплантация бойынша он мы да ан операциялар ж ргізіледі, тек А Ш-та орташа есеппен ң ғ ү Қ ж рекке 3000 — а жуы операциялар жасалынады. аза стан Респбликасында 2011 ж. ал аш ү ғ қ Қ қ ғ рет бауыр трансплантациясы, Беларусь ріптестерімен бірге ж зеге асырылды. 2012 ж. ә ү отанды хирург Д. С. То санбаев аза станда бауыр трансплантациясын толы тай зі жеке қ қ Қ қ қ ө жасап шы ты. азіргі та да аза станда бауыр, б йрек, ж ректі отыр ызу операциялары, қ Қ ң Қ қ ү ү ғ сонымен бірге жекелеген жа дайда й ы безін отыр ыу операциялары с тті. 2014 жылды ғ ұ қ ғ ә ө орытындылай келе, Астанада ы лтты ылыми кардиохирургиялы орталы ты басшысы қ ғ Ұ қ ғ қ қ ң Юрий Пяны айтуы бойынша, « лтты ылыми кардиохирургиялы орталы » -ты Joint ң Ұ қ ғ қ қ ң Commission International (JCI) аккредитациясынан туі – б л медициналы ызмет ө ұ қ қ к рсетуді жо ар ы сапасын, пациентетрді ауіпсіздігін, медициналы мекемелерде емдеу ө ң ғ ғ ң қ қ мен бас аруды д рыс дістерін пайдалануды к рсететін ку лік болып табылады. М ндай қ ң ұ ә ө ә ұ аккредитацияны алу, б л аза станды хирург-транспланттарды беделі жо ары екендігін ұ қ қ қ ң ғ к рсетеді ж не автоматты т рде халы аралы де гейге шы у а м мкіндік береді. азіргі ө ә ү қ қ ң ғ ғ ү Қ та да трансплантология медицинаны бір саласы ретінде медицинада е ажетті, болаша ы ң ң ң қ ғ зор болып саналады, сондай-а б л салада жылдар бойы зіндік этикалы м селелер қ ұ ө қ ә туындауда, б л негізінен осы та ырыптар бойынша халы аралы конференциялар, ұ қ қ қ басылымдар, о амды пікір таластарды саныны артуымен к руге болады. қ ғ қ ң ң ө

Д рісті басты терминдеріә ң : 1. Т ым уалайтын ба дарлама ұқ қ ғ 2. Зат алмасу немесе метаболизм 3. Эмбрион 4. Онтологиялы м ртебесі қ ә 5. Моральды м ртебесі қ ә 6. Эвтаназия (белсенді — активті) эвтаназия , ( енжар — пассивті). 7. «Жа а репродуктивті технологиялар» (ЖРТ) ң 8. Жасанды ры тандыру ұ қ 9. Интракорпоральды ры тандыру (ИК ) ұ қ Ұ 10. Экстракорпоральды ры тандыру (ЭК ) ұ қ Ұ 11. Суррогатты ана 12. Т мен температурада са тау немесе криоконсервация ө қ 13. Транс планталогия 14. Донор 15. Реципиент

дебиеттер мен электронды ресурстар: Ә 1. Лопатин П. В. Биоэтика : учебник / П. В. Лопатин, О. В. Карташова. — 4 -е изд. , перераб. и доп. — Москва : ГЭОТАР-Медиа, 2011. — 272 с. 2. Хрусталев Ю. М. Биоэтика философия сохранения жизни и сбережения здоровья. — М. Изд. ГЭОТАР-МЕДИА, 2011. 3. Этика [Электронный ресурс] : учебник для бакалавров / А. А. Гусейнов [и др. ]. — Электрон. текстовые дан. — Москва : Юрайт, 2015. — 569 с. ; 12 см. — (Бакалавр. Углубленный курс). — CD-ROM. Электрон. версия печ. публикации. — ISBN 978 -5 -9916 -2385 -8 (в кор. ) : Б. ц. Электронная копия учебника 4. http: //dic. academic. ru/ Словари и энциклопедии на Академике. 5. http: //library. bsu. edu. ru/Resourse/ Ресурсы Корпоративной библиотечной системы Бел. ГУ. осымша дебиеттер: Қ ә 1. Силуянова И. В. Этика врачевания. / М. – 2000. 2. Суррогатное материнство: за и против. //Журнал «Закон и жизнь» , № 7, 2000. 3. Бахтиарова В. О. Состояние здоровья детей, родившихся в результате экстракорпорального оплодотворения и искусственного осеменения // Диссертация на соискание ученой степени к. м. н. – М. , 1993 г.

Д ріскер: Алибаева Бахыт Насихат ызыә қ Назарлары ыз а рахмет ң ғ