АБЫЛАЙ ХАН АТЫНДА Ы ХАЛЫ АРАЛЫ АТЫНАСТАР

АБЫЛАЙ ХАН АТЫНДА Ы ХАЛЫ АРАЛЫ АТЫНАСТАР Ғ Қ Қ Қ Ж НЕ ЛЕМ ТІЛДЕР УНИВЕРСИТЕТІ Ә Ә Та ырыбы: Тілді та балы сипаты қ ң ң қ

Тілді та балы сипаты тілді негізгі ерекшеліктеріні ң ң қ ң ң бірі болып саналады. 1916 жылы шы ан «Жалпы тіл біліміні курсы» атты ққ ң е бегінде Фердинанд де Соссюр тілді та балар ж йесі деп ң ң ү арастыр ан ж не оны та баларды бас а ж йелерімен қ ғ ә ң ң қ ү салыстыр ан. ғ Тіл – та баларды ішіндегі те ма ыздысы. Тілді де, оны ң ң ө ң ң элементтерін де (морфеманы, с зді, с з тіркесін, с йлемді) ө ө ө тілдік та балар деп білеміз. ң

Тілді немесе тілдік бірліктерді та балы сипатына не ң ң ң қ жатады? 1. Тілдік бірліктер (с здер) нені білдірсе де жалпылап ө білдіреді. 2. Сол білдірген н рсені ой а, сана а тіркейді (та балайды) ә ғ ғ ғ ж не оны са тайды, с йтіп оны келешек рпа а жеткізеді. ә қ ө ұ ққ Тілді та балы сипатына тілдік бірліктерді ш т рлі ң ң қ ң ү ү ызметі жатады: 1) атауышты ызмет (зат а ат ою, қ қ қ белгілеу, тіркеу, 2) арым- атынасты ызмет (бір н рсені қ қ ә абарлау, пікір алысу), 3) эстетикалы ызмет (сезімге сер ету қ қ ә – эмоциялы , экспрессивтік ызмет). қ қТілдік та балардан бас а та балар ж йесіні т рлері: ң қ ң ү жол бойында ы белгілер, т скери сигналдар, цифрлар ғ ә (араб, рим), ріптер т. б. ә

Тілдік та баларды т рлері: ң ң ү фонемалар морфема лар С з ө тіркестеріс здер ө с йлемдер ө

Тілдік та баны екі т рлі ң ң ү белгісі бар: еріктілік ж не ә шарттылы. қ Еріктілік ж не шарттылы ә қ дегеніміз – та ба мен сол та ба ң ң ар ылы белгіленген затты қ ң немесе ымны арасында ұғ ң еш андай таби и байланысты қ ғ ң жо ты ы. Сонды тан да, бір зат қ ғ қ р тілде р т рлі с здермен ( р ә ә ү ө ә бас а дыбысты кешенмен) қ қ аталына береді. Ол зат пен оны ң атауыны арасында шартты т рде ң ү ана байланыс болады ғ.

Тілдік та ба мен шартты та баларды арасында састы ң ң ң ұқ қ : екеуінде де форма мен мазм н бар, екеуі де – бірдеме жайында “хабарлауды ” ұ ң ралы. Ал құ айырмашылы тары: қ 1. Тіл – ойды білдіруді , пікір алысуды , атынас жасасуды ке к лемде ң ң қ ң ң ө олданылатын жалпылама ралы. Шартты та баларды олдану рісі қ құ ң ң қ ө тілге ара анда лде айда тар, хабарлау м мкіндігі ана рлым аз. қ ғ ә қ ү ғұ 2. Тіл мазм нды ана білдіріп оймайды, сонымен бірге, адамны ұ ғ қ ң хабарлайтын жай а атысын, алай арайтынын, натуын немесе ғ қ қ қ ұ натпауын, уанышын немесе ай ысын да білдіреді ұ қ қ ғ (эмоциялы -экспрессивтік ызмет). М ндай асиет та баларды бас а қ қ ұ қ ң ң қ ж йелерінде (мысалы, жол белгілерінде) жо. ү қ

Мысалы, аза тіліндегі дыбысын алалы. Ол қ қ Ұ қ дыбысты біз араб ліпбиін пайдаланып ж рген кезде 9 ә ү ріпімен белгілеген едік. Кейін, 1929 жылы латын ә ліпбиіне к шкенде U ріпімен та балады. 1940 жылы ә ө ә ң қ орыс графикасына (кирилица а) к шкен кезде У ғ ө ріпімен белгілеген. 1951 жылы атал ан дыбысты ә ғ Ұ ріпімен та балады. Тілдік та балар о ам ә ң қ ғ м шелеріне ба ынышты емес. Тілдік та балар о ам ү ғ ң қ ғ м шелеріне ба ынышты емес. Келісім бойынша емес, ү ғ тілді даму за дары бойынша ана згереді. Мысалы: ң ң ғ ө сары. қ ғ 3. Шартты та балар келісім бойынша олдан ң қ жасалады, келісім бойынша згертіле алады. ө

4. Барлы шартты та балар сайып келгенде қ ң дыбысты тілге негізделеді, оларды ма ыналары қ ң ғ тіл ар ылы ай ындалады, тіл ар ылы т сінікті қ қ қ ү болады. Сонымен, тіл – та ба. ң Тілдік та баларды ң ң ызметі, мін зор, ау ымы қ ң қ ке. Шартты та балар тілдік ң ң та баларды ызметін ң ң қ ат ара алмайды. қ Мысалы, ба даршамны ғ ң ызыл т сін тіл ар ылы: қ ү қ “ ызыл шам – туге қ ө болмайды деген белгі” деп т сіндірмесек, ызыл ү қ шам здігінен еш н рсені ө ә білдіре алма ан болар ғ еді.

Тілдік та балар: ң фонема, сөз тіркесі, морфема, сөйлем