автореферат.pptx
- Количество слайдов: 19
11 -12 ғасырдың әдеби ескерткіштеріндегі араб элементтері Құлназарова Гүлбаһрам Докторлық диссертация
“Құтадғу біліг” пен “”Һибат-ул-хақайиқ” еңбектері негізінде жазылған
Қазақ тілінде қолданылып жүрген араб сөздерінің ену жодары 1. Араб сөздері түркі тілдеріне парсы тілі арқылы енді 2. Араб тілі элементтерінің енуіне ислам діні де әсер етті 3. Ұлы жібек жолындағы сауда, экономикалық қарым -қатынастар да араб тілінен сауда, ғылым мен білімге қатысты сөздердің енуіне негіз болды 4. Орта ғасырлық жазба әдеби тіл арқылы да енді 5. Мұсылманша хат таныған қазақ ақындарының шығармашылығы арқылы да еніп отырған
“Құтадғу біліг” пен “Һибат-ул хақаийқ” еңбектеріндегі араб сөздерінің тақырыптықсемантикалық топтары
• Араб сөздерін тақырыптықсемантикалық топтарға бөліп қарастырған ғалымдар Ә. Құрышжанов, Э. Наджип, Л. Рүстемов болды. Осы ғалымдардың пікіріне сүйене отырып Ж. Есеналиева Абай шығармаларындағы араб-парсы сөздерін 4 топқа бөліп жіктеді: Табиғат – Адам – Қоғам – Ислам
Адам аттары • • Садиқ Фаруқ Әли Салим Махмуд Лухман
Адам бойында кездесетін жақсыжаман қасиеттер мен іс-әрекеттерге қатысты сөздер • • Әдәб Әдәт Ибарат Харам Дәулат Айыб Мехнат Жафа • • Айыб Мехнат Жаза Қадир Сабр Момин Хианат Мусафир
Діни тұрғыдағы атаулар • • Дуа Мусилман Алла Кафир Иман Дин шари”ат суннат • • Айат Хажи Рабб сурат
• Ғылым-білім саласына қатысты сөздер: • Китаб • Қалам • Тиб • Емтихан • Шайр • Хат • Тәлим • Алым • Хаким • Хикмат • бәйт • Әлеуметтік, қоғамдық, саяси өмір саласына қатысты сөздер: • Халифат • Султан • Тақдир • Райасат • Жамаат • Насиқат • Дәулет • Хақи • Дуниа • Ахр • Сайасат • наубат
Тағам атаулары: • Хәлуа • Шараб • Басал • Бал Уақыт өлшеміне қатысты атаулар: • Ажал • Ақири • Са ат • Тамам • Мурад • Уақт
9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 тамақ атаулары діни, қоғамдық саяси саладағы сөздер Құтадғу -біліг таза арабтық сөздер Һибт-ул -һақайиқ
Ескерткіштердегі араб тілінің элементтері: ортақ, 51 0 һибат-ул хақайиқ, 201 құтадғу билиг, 304
ХІ-ХІІ ғасыр жазба ескерткіштер тіліндегі синонимдер 1. • • • 2. • • 3. • Зат есімнен болған синонимдер: мехнат, азаб, хасрат, хианат, жафа Заман, уақт, мудда Қауп, қатар Сын есімнен болған синонимдер: Хайр, адапти Хасис, бахил, харис Етістіктен болған синонимдер: Хамд, мадақ, сана
ХІ-ХІІ ғасыр жазба ескерткіштері мен ұазіргі қазақ тіліне ортақ араб сөздерінің өзгешеліктері
Фонетикалық ерекшеліктер • Дауыссыз (х) мен (*айн) дыбыстарының қазақ тілінде ә және ғ әріптерімен алмасуы байқалады. д/б дауыссыздары т/п түрінде қазақ тілінде көрініс тапқан.
Морфологиялық ерекшеліктер • Ескеркіштерде араб тіліне тән қосымша жалғанбаған, тек араб тіліне тән атау септігінің –ун қосымшасы ғана кейбір сөздерде кездеседі. • -лар көптік жалғауы тек зат есімдерге жалғанады және өзге варианттары кздеспейді. • Септік жалғауларының ілік, барыс, табыс, шығыс, жатыс септіктері ғана кездеседі. • Ескерткіштердегі араб сөздері мынадай сөз атптарына топтастырылады: 1. Зат есім 2. Сын есім 3. Етістік
Семантикалық ерекшеліктер • Сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуы : • Ду*а : 1. тілек 2. қарғыс • Даулат: 1. бақыт 2. мемлекет • Сыр: 1. Құпия 2. қабір 3. жан
• «Егер қазіргі қазақ әдеби тілінің лексика қазынасының 14 -14 пайызы араб, парсы сөздері, әсіресе дерексіз ұғым атаулары құрайтын болса, оның пайд болу себебін қазақтардың араб, иран халықтарымен тікелей ұарым-қатынас жасау нәтижесімен іздемей, Йассауи хикметтері сияқты халық ішіне сан ғасыр бойы кең тараған әдеби мұралардың тілдік дәстүрінен іздеу керек. Р. Сыздық
• Орындаған : Жұмағұл Айкерім
автореферат.pptx