1 модуль. Химиялы ал аш

1 модуль. Химиялы ал аш ы ымдар. қ ғ қ ұғ Атомдар мен молекулалар. Химиялы элементтер. қ 2 блок.

Б лімдеріө Са ат санығ Саба ты мазм ны мен т ріқ ң ұ ү Б лінетін уа ытө қ Кіріспе Диалогтік орытынды Қ 2 са. ғ 4 са. ғ 1 са. ғ 2 блок 1. Атомдар мен молекулалар. Жай ж не к рделі ә ү заттар. 2. Химиялы элементтер. Оларды та балары. қ ң ң 1. Химиялы элементтерді қ ң 2. Химиялы формулалар. қ 3. Химиялы элементтерді валенттілігі. қ ң 1. Ал ан білімдерін жина тау саба ы. ғ қ ғ 1/ ауызша тапсырма 2/ химиялы диктант қ 3/ жеке дара ж мыс. ұ 1. иы шалармен ж мыс. Қ қ ұ 2. Тестілеу ж мысы. ұ О улы пен ж мыс. қ қ ұ “ Химиялы формула қ ” Ба ылау ж мысы қ ұ

“ Атом ” грекше “б лінбейтін”ө деген с з. ө Атом — затты химиялы жолмен б лінбейтін е ң қ ө ң са б лшегі. ұ қ ө Молекула – жай немесе к рделі заттарды рамы ү ң құ мен химиялы асиеттерін са тайтын е са қ қ қ ң ұ қ б лшегі. ө “ Барлы денелер те са қ ө ұ қ к зге к рінбейтін рі ө ө ә б лінбейтін, м нгі ө ә оз алыста болатын қ ғ б лшектер – атомдардан ө т рады”- деген болжам ұ айтты ( 25000 жыл б рын ұ ) Грек философы Демокрит.

Су молекулаларыны ыдырау ң сызбан с асы ұ қ

Атомдарды бірдей т рінен ң ү рал ан. құ ғ Мысалы: 1. Молекулалы жай заттар: қ сутегі, оттегі, азот, галогендер. 2. Кейбір бейметалдар: к кірт, ү фосфор, мышьяк ж не ә бас алар. қ 3. Металдар: темір, алтын, мыс, к міс. ү Атомдарды р т рінен ң ә ү рал ан. құ ғ Су, ас т зы, ант, марганцовка, ұ қ магнийді оттекпен ң осылысы, т. б. қ

Химиялы элементтерқ • Химиялы элемент- қ атомдарды ң белгілі бір т рі. Химиялы элемент ү қ ымын ал аш енгізген а ылшын ұғ ғ ғ алымы ғ Р. Бойль. ХІХ асырды басында а ылшын ғ ң ғ алымы ғ Д. Дальтон химиялы қ элементті атомдарды белгілі бір ң т рі деп санайды. Ол кезде тек ана ү қ 31 элемент белгілі бол ан. Кейінірек ғ орысты лы алымы ң ұ ғ Д. И. Менделеев химиялы қ элементтерді периодты за ын ң қ ң аш ан кезде, оларды саны 63 –ке қ ң жетті. Б гінде белгілі болып ү отыр ан – 110. ғ

Жер ыртысында ы қ ғ элементтерді массалы лесі. ң қ ү

• рбір элементті зіндік химиялы та басы бар. Оны шведті йгілі Ә ң ө қ ң ң ә химигі И. Берцелиус сынды. Ол элементті латынша атауыны ұ ң ң бірінші ж не одан кейінгі ріптеріні біреуін оса ал анда шы ады. ә ә ң қ ғ ғ • Мысалы: Оттегі ( О xygenium) – О, сынапты та басы – ң ң Hg (Hydrargyrum) , темірді та басы- ң ң Fe (Ferrum) , т. б. • Химиялы та ба – берілген элементті ж не оны бір атомын қ ң ә ң бейнелейді. • Химиялы элементтер: металдар мен бейметалдар болып б лінеді. қ ө

Атомды массақ • Атомдар микроб лшектерге жат анымен ө қ оларды рбіріні зіндік массасы бар. ң ә ң ө • Атомдарды массасы те аз шама, макрод ниедегі ң ө ү массаны лшемі-граммен не кг лшеуге болмайды. Е ң ө ө ң же іл сутек элементі атомыны массасы ң ң m (Н) ═ 0, 000 000 001663 кг- а те , 1, 67∙ 10 ғ ң-24 г. • Таби атта кездесетін е ауыр элемент уран атомыны ғ ң ң массасы m ( u ) ═ 3, 95∙ 10 -22 г. • Атомды массаны осылай рнектеу олайсыз қ ө қ бол анды тан арнайы лшем бірлігі- (м. а. б. ) алынды. ғ қ ө • Массаны атомды бірлігіне к міртек атомы ң қ ө m (С) массасыны 1 ң / 12 б лігі алынады. ө • m (Н)═ 1, 99∙ 10 -26 кг ═ 1, 99∙ 10 23 г кгкгкг. Cmбам 2427261066, 1 12 1099, 1 12 )(. . .

C алыстырмалы атомды масса. қ 16 1066, 1 1066, 2 )( 1 1066, 1 1066. 1 )( 27 26 27 27 o. Ar кг HAr • Химиялы элементті салыстырмалы қ ң атомды массасы деп берілген қ элементті атомды массасыны ң қ ң к міртек атомы массасыны ½ б лігіне ө ң ө атынасын айтады. қ • Салыстырмалы атомды масса А қ r деп белгіленеді. ( «r» индексі а ылшынны ғ ң «r е lative» — аза ша “салыстырмалы”. қ қ • Мысалы: • Оттек атомыны массасы 2, 66∙ 10 ң -27 кг немесе 16 м. а. б –ге те , ол ң салыстырмалы атомды массасы 16. қ • M(0)=2. 66∙ 10 -27 кг =16 м. а. б, Ar(o)=16.

Ба ылау с ра тарық ұ қ • 1. Мыналарды жай ж не к рделі заттар а ә ү ғ б ліп жазы дар: ө ң а)су; )сынап; б)оттек; ә в) ант; г)темір; д)ас т зы; е)к мір қ ұ ө ыш ылы газы. қ қ • 2. Мына с йлемдерде ө “Химиялы элемент”қ пен “жай затты ” ң айсысы айтылып т р: қ ұ а) бырмен келіп т р ан ауыз суда оттек құ ұ ғ еріген к йде болады; )к мір ыш ыл ү ә ө қ қ газыны рамына оттек кіреді? ң құ

Кроссворд 1 4 3 2 Химиялы элемент қ та балары берілген. ң Н мірлері бойынша ө элементті атын ң жазы дар. ң

Тестілеу 1. Химиялы элемент “купрум”-б л. . . қ ұ а/ калий б/ мыс в/ кюрий 2. Химиялы элемент Р қ b . . . Аталады а/ ор асын қ ғ б/ фосфор в/ плутоний 3/ Темір элементі алай белгіленеді? қ а/ F б/ е Ғ в/ Ғ r 4/ Химиялы элемент қ Ag алай о ылады? қ қ а/ аргентум б/ аурум в/ арсеникум

орытындылауҚ 1. Затты рамы мен асиет са тайтын кіші ң құ қ қ б лшек- ө молекула. 2. Химиялы жолмен б лінбейтін е са қ ө ң ұ қ б лшек- ө атом. 3. Атомдарды белгілі бір ң т рі-химиялы ү қ элемент. 4. Салыстырмалы атомды масса- берілген қ элементті атомды массасыны 1/12 б лігіне ң қ ң ө атынасын айтады. қ

1 модуль. 3 блок. Химиялы формула. қ Атом-молекулалы ілім. қ

Б лімдеріө Са ат санығ Саба ты мазм ны мен т ріқ ң ұ ү Б лінетін уа ытө қ Кіріспе Диалогтік орытынды Қ 2 са. ғ 3 са. ғ 1 са. ғ 3 блок 1. Заттарды рам т ра тылы за ы. ң құ ұ қ қ ң 2. Зат массасыны са талу за ы. ң қ ң 3. Химиялы реакция те деулері. қ ң 1. Атом молекулалы ілім. қ 2. Химиялы реакция те деулері. қ ң 3. йге тапсырма. Ү Ж йелеу саба ы ү ғ а/ ауызшы тапсырма б/ жеке дара ж мыс ұ “ арлы кесек” ойыны Қ зара о ыту дісімен. Ө қ ә Тест

Химиялы формулаларқ Химиялы формулада ы та балар индекстер ж не қ ғ ң ә коэффициенттер Химиялы формула-затты рамын химиялы элемент қ ң құ қ та балары ж не индекстер к мегімен шартты т рде бейнелеу. ң ә ө ү Затты формуласы бойынша нені білуге болады? ң • 1. Жай немесе к рделі зат; ү • 2. Сапалы рамы (я ни, р атомдарды андай т рлерінен қ құ ғ ә ң қ ү рал ан); құ ғ • 3. Санды рамы (я ни, р атом т ріні оспасы кіреді); қ құ ғ ә ү ң қ • 4. Салыстырмалы молекулалы массасы; қ • 5. Элементтерді массалы атынастары. ң қ қ

Салыстырмалы молекулалы массақ қ • Затты химиялы формуласы ар ылы оны салыстырмалы ң қ қ ң молекулалы массасын есептеп шы арады. Ол шін затты қ ғ ү ң рамына кіретін элементтерді салыстырмалы атомды құ ң қ массалалары пайдаланылады. • Затты салыстырмалы молекулалы массасы, оны ң қ ң молекулалы массасыны к міртек атомы массасыны 1/12 қ ң ө ң б лігіне атысын к рсетеді. ө қ ө • Салыстырмалы молекулалы масса М қ r (Н 2 О) ═(2∙ 1)+16═ 18 • М r (Н 2 S О 4 ) ═(2∙ 1)+32+(4∙ 16)═

Зат рамыны т ра тылы құ ң ұ қ қ за ы ң • ХІХ асырды басында француз ғ ң алымы Ж. Пруст рам т ра тылы ғ құ ұ қ қ за ын сынды. рбір к рделі ң ұ Ә ү затты алыну т сіліне арамастан ң ә қ рамы т ра ты болады. құ ұ қ • Неліктен заттарды рамы ң құ т ра ты болады? Оттегі атомында ұ қ екі ж птаспа ан электроны бар, ұ ғ сонды тан оттек ана екі қ қ сутегімен байланыс т зе алады. ү • Су андай жолмен алынбасын, қ рамы т ра ты болады. Бір оттегі құ ұ қ атомымен ж не екі сутегінен ә рал ан. құ ғ

рамы згермелі заттар. Құ ө • азіргі химия ылымыны дамуы Қ ғ ң рамы згермелі заттарды да құ ө ң болатынды ын к рсетті. ғ ө • Клод Лун Бертолле зат рам құ т ра тылы ы за ы мбебап ұ қ ғ ң ә емес деген болжам айтты. • 100 жыл ткен со орыс химигі ө ң Н. С. Курнаков рамы құ згермелі осылыстар бар ө қ екенін д лелдеді. ә

Валенттілік • Валенттілік -химиялы элемент атомыны қ ң бас а химиялы элемент атомдарыны қ қ ң белгілі бір санын осып алу абілеті. қ қ • Ал абілеттікті санды лшемі ретінде қ ң қ ө валенттік м ндері алынады. Валенттікті ә ң лшемі ретінде сутек атомы валенттігіні м ні ө ң ә алын ан, ол 1 -ге те. ғ ң • Валенттік м ндері-элемент та басыны ә ң ң стіне не о жа ына жа ша ішіне рим ү ң ғ қ сандарымен к рсетіп беріледі, мыс: С ө u (ІІ)- “купрум-екі” деп о ылады. қ • Кез келген биэлементті затты формуласы ң бойынша элементті белгісіз валенттігін ң аны та анда, рбір элементті валенттік қ ғ ә ң бірліктеріні саны зара те болатынын ң ө ң ескереді. • Биэлементті осылысты рамында ы қ ң құ ғ элементті валенттігін, жанында ы валенттігі ң ғ белгілі элементті атом санын ескере отырып ң есептейді. • Элементтерді валенттігі т ра ты да, ң ұ қ айнымалы да болады. Олар б тін сандармен ү рнектеледі. ө

Биэлементтік осылыстарқ • Валенттілік бойынша формула растыру. құ • Екі элемент бірігіп к біне биэлементті ө осылыстар т зеді. Оларды формулалары қ ү ң д рыс жазу шін рамына кіретін ұ ү құ элементтерді валенттік м ндерін білу жеткілікті. ң ә • 1. Орындалу реті • 2. Элементтерді та баларын жазу (Р. О) ң ң • 3. Валенттік м ндеріні е кіші орта еселігін табу ә ң ң қ ( V , ІІ) • 4. осылыста ы элементтер атомдарыны Қ ғ ң атынастарын табу (5 қ ∙ 2═ 10) • 5. Элементтерді индекстерін жазу (Р ң 2, О 5 ) • 6. осылысты формуласын жазу (Р Қ ң 2 О 5 ) • Элементті белгісіз валенттілігін ң аны тау қ. • Ал іс ж зінде осылыстарда ы элементті ү қ ғ ң белгісіз валенттілігін аны тау шін, қ ү жанында ы валенттігі белгілі элементтерді ғ олдана береді. детте, ондай элементті қ Ә ң атарына сутекпен оса оттек те жатады, қ қ оны осылыстарында ы валенттілі ІІ. ң қ ғ Мысалы, к мір ыш ыл газыны СО ө қ қ ң 2 рамында ы к міртекті валенттігі І құ ғ ө ң V , йткені ол ІІ валентті 2 оттек атомымен ө осылып т р. қ ұ • Кез келген биэлементті затты ң формуласы бойынша элементті белгісіз валенттігін ң аны та анда, рбір элементті валенттік қ ғ ә ң бірліктеріні саны зара те болатынын ң ө ң ескереді. Мысалы, к кіртсутекті Н ү ң 2 S рамында ы к кірт атомыны санын оны құ ғ ү ң ң валенттігіне к бейтіп, е кіші орта еселікті ө ң қ табады: 2 ∙ 1═ 2. Оны к кірт атомыны санына ү ң б ліп, оны валенттігін аны тайды: 2 ө ң қ : 1 ═ 2, демек к кіртсутектегі к кірт ІІ валенттік ү ү к рсетеді. ө

Айнымалы валентті элементтерді бинарлы ң осылыстары қ • М ндай элементтерді валенттігі жанында ы екінші элементті ұ ң ғ ң таби аиына олармен андай жа дайда осылатына т уелді ғ қ ә келеді. • М селен, к мір жан анда ауа жеткіліксіз болса иіс газы (к міртек ә ө ғ ө ( V ) оксиді СО, ал жеткілікті болса к мір ыш ыл газы (к міртек ө қ қ ө (І V ) оксиді СО 2 т зіледі. М нда (ІІ, І ү ұ V ) валенттік к рсетіп т р. ө ұ • 3 кесте (айнымалы)

Химиялы формулалар бойынша есептеулерқ • Химиялы есептеулерде затты қ ң салыстырмалы молекулалы массасын қ аны тау керек болады. қ • Ол шін, оны рамына кіретін элементтер ү ң құ атомдарыны барлы ыны салыстырмалы ң ғ ң атомды массаларыны жиынты ын табады. қ ң ғ • Іс ж зінде р элемент атомдарыны санын ү ә ң ескере отырып, оны салыстырмалы ң атомды массаларын жеке-жеке тауып алып, қ сонан со зара осады. ң ө қ • Мысалы : Суды салыстырмалы ң молекулалы массасын есептеп шы арайы : қ ғ қ • М r (Н 2 О) ═ (2∙ 1)+16 ═ 18 • М r (Н 2 О) ═

К рделі затты рамында ы химиялы ү ң құ ғ қ элементтерді ң массалы лестерін табу. қ ү • Массалы лес дегеніміз- химиялы қ ү қ осылыста ы атом массасыны б кіл қ ғ ң ү молекуланы массасына атынасы. ң қ • Ол бірді лесімен немесе процентпен ң ү рнектеледі гректі ө ң ω (омега) рпімен ә белгіленеді. • M ысалы, к кірт ыш ылында ы элементтерді ү қ қ ғ ң массалы лестерін есептеп к рейік. қ ү ө • Н 2 S О 4 А r(H)=1 • А r(S)=32 • А r(O)=16 • Mr(H 2 SO 4 )=(2∙ 1)+32+(4∙ 16)═ 98 • Немесе проценттік лесі (0, 020∙ 100) ү %═ 2, 0 % • К кіртті массалы лесі: ү ң қ ү • (немесе 32, 7 % ) • O ттекті массалы лесі: ң қ ү • (немесе 65, 3 % ). • Химиялы осылыста ы барлы элементтерді қ қ ғ қ ң массалы лестеріні осындысы 1 -ге (немесе қ ү ң қ 100 % -ке )те. О ан келтірілген мысалда ы ш ң ғ ғ ү элементті массалы лестерін осып к з ң қ ү қ ө жеткізейік: 0, 020+0, 327+0, 653═ 1, (2, 0+32, 7+65, 3) %═ 100 % • Жауабы: ω (Н) ═ 0, 020 (2, 0 % ); ω ( S ) ═ 0, 3 2 7 ( 3 2, 7% ); • ω ( O ) ═ 0, 653 ( 65, 3% ); Mr Arn 020, 0 98 2 )( )(2 )( 42 SOHM HA H r r 327, 0 98 32 )( )( )( 42 SOHM SA S r r 653, 0 98 68 )( )(4 )( 42 SOHM OA O r r

Затты рамына кіретін элементтерді белгілі массалы лестері ң құ ң қ ү бойынша оларды химиялы формулаларын шы ару. ң қ ғ • 1 есеп. К міртек пен сутектен т ратын ө ұ затты рамында 75 ң құ % С бар. Осы затты химиялы формуласын табы дар. ң қ ң • М ндай есептеулерде процентпен ұ алын ан химиялы лестерді олдан ан ғ қ ү қ ғ орынды. • Енді затты рамына кіретін екі ң құ элементті р айсысыны массалы ң ә қ ң қ лесіні м нін табатын формуланы ү ң ә шы арайы : : ғ қ • Б л те деулер х пен у м ндерін тапса : : ұ ң ә қ • ω (С) ═ 75 % ω (Н) ═ 100 % -75 %═ 25 % • С х Н у -? )( )( )( yx. HCМr САrх C )( )( )( yx. HCМr HАry H )( )()( CAr HCMr. C xyx )( )()( HAr HCMr. H yyx 12 75 x 125 y 412525,

Тексеру ж мысыұ • 1. Мынадай химиялы формулалар алай аталады: қ қ Cu, N 2 , C, Hg, S, CI 2 ? Б л андай заттар а жатады? Неліктен? ұ қ ғ • 2. Мынадай заттарды химиялы формулаларын жазы дар: ң қ ң а)сутек атомы; )сутек иолекуласы; оттекті екі атомы; в)оттекті ә ң ң молекуласы; г)сутекті екі молекуласы. ң • 3. Мынадай заттарды химиялы формуласын о ы дар: ң қ қ қ ң азот ыш ылы Н қ қ N О 3 , к йдіргіш калий КОН, калий перманганаты ү КМ n О 4 , тотияйны С u. S О

орытынды. Қ • Заттар сапалы рамы бойынша жай ж не к рделі болып б лінеді. қ құ ә ү ө • Затты рамы таби атта таралуы ж не алу т сіліне арамастан ң құ ғ ә ә қ т ра ты болады. ұ қ • Химиялы формула қ -затты рамын химиялы элемент ң құ қ та балары ж не индекстер к мегімен шартты т рде бейнелеу. ң ә ө ү • Молекулада ы атомдар валенттігіне с йкес байланысады. ғ ә • Элементті валенттігін білу ар ылы затты формуласын ру а ң құ ғ ж не формуласы ар ылы валенттігін аны тау а болады. ә қ қ ғ • Затты формуласы ар ылы оны салыстырмалы молекулалы ң қ массасын ж не рамында ы элементтерді массалы лестерін ә құ ғ ң қ ү аны тау а болады. қ ғ