1 дәріс ӨНДІРІСТІК ЖАРЫҚТАНДЫРУ 12.1 Жарық түрлерімен танысу

1 дәріс ӨНДІРІСТІК ЖАРЫҚТАНДЫРУ 12.1 Жарық түрлерімен танысу 12.1 Жарықты сипаттайтын шамалар 12.3 Жарықтағыш аспаптар 12.4 Нормалық жарық шамалары туралы мәліметтер 12.4 Жарықты есептеу әдістері

Әдебиеттер: 1. Омаров А.Д., Целиков ВВ, и др. Экологическая безопасность на транспорте Алматы КазАТК1999, 352 с. 2. Омаров А.Д., Целиков ВВ, и др. Инженерные решения по безопасности труда на транспорте Алматы КазАТК 2002, 459 с. 3. Зальцман М.Д., Байкенжеева А.С. Еңбекті қауіпсіздігі бойынша инженерлік есептеулер. (Оқу құралы) Алматы КазАТК 2011, 85бет. 4. Байкенжеева А.С., Торгаев А.А., Абдрешов Ш.А. «ӨТС» пәні бойынша зертханалық жұмыстар жиынтығы. Алматы КазАТК . 2007ж.-85 бет.

Жарық түрлерімен жүйелері. Жарық түрлері табиғатына байланысты үш түрге бөлінеді: табиғи; жасанды; аралас жарық. Табиғи жарықтық бөлмеге бүйірлік (1 немесе 2-беттік) сырт қабырғадан немесе қабырғадағы терезе арқылы енеді. Жоғарғы – фонарьлар және төбе шамдары арқылы жасалған тесіктерден кіреді; жоғарғы және бүйірлік аралас табиғи, жарықтандыру түрлерін бейнелейді. Аралас жарықтықты табиғи жарық аз болған жағдайда пайдаланады. Ол кезде табиғи жарықтықты электр жарық көздерімен қосымшалайды. Жасанды (немесе электрлік) жарықтықты орындалатын жұмыстарға байланысты жұмыстық, апаттық, зарарсыздандыру, қарауылдық және кезекші жарықтарға бөледі.

Табиғи жарықпен қамтамасыз ету

Табиғи жарықпен қамтамасыз ету Табиғи жарықпен қамтамасыз ету дегенімізді 10-340 000Нм диапазон аралығындағы электромагниттік сәулеленулер деп түсініңіз. 1. Оларды 3 спектрге бөлуге болады: 10-380Нм – ультрафиолет; 380-770Нм – көрінетін спектр; 770-340 000Нм- инфрақызыл түс (свет). Жіктелуі: 2. 1. жанынан (боковое) 2. төбесінен(верхнее) құрама 3. (комбинированное)

Жарықтылық – жарық ағынының беткі тығыздығы деп түсінуге болады Е=Ф/S, люкс (лк). Жер бетінің жарықтылығы ашық жазды күні 80-90 мың люкс; бұлты күні 5 мың люкс; Қар бетінің жарықтылығы Айсыз түнде - 0, 0003лк; Толық айда - 0,2 лк; Күндіз ашық күнде – 105лк.

Жарық жүйесінің жіктелуі Жасанды жарық түрлері бойынша келесідей бөлінеді: Жалпы біркелкі (барлық ауданы бойынша) Жалпы жергілікті (жұмыс орнын есепке ала отыра) Құрама = Жалпы + Жергілікті Аралас жарықпен қамтамасыз ету Табиғи + Жасанды Жалпы

Жасанды жарықпен қамтамасыз ету Жалпы Барлық өндіріс аймағын жарықпен қамтамасыз ету үшін Жалпы біркелкі Жалпы жергілікті Құрама Жалпы және жергілікті жарықтың құрамасы

Спектр электромагнитного излучения.

Оптическое излучение

Жарықты сипаттайтын шамалар 1. Жарық ағыны Ф – люмен (лм). 2. Жарық күші I - кандела (кд). 3. Жарықтың түсу бұрышы w - , стерадиан (ср). Если S = r2, то ω = 1 ср. 4. Жарық E – люкс (лк). 5. Жарықтылық L - (кд/м2). 6. Коэффициент естественной освещенности (КЕО)

Жарық көздері Газоразрядты лампалар Люминисценті лампалар Доғалық сынап лампалары Қыздыру лампалары 1. Основные электроды. 2. Поджигающие электроды. 3. Вводы электродов. 4. Буферный газ (Аргон - служит для начальной ионизации и получения дугового разряда). 5. Позисторы (служат для ограничения тока тлеющего разряда на поджигающих электродах). 6. Ртуть (служит для изменения градиента потенциала в разряде). На схеме: 1 — колба; 2 — полость колбы (вакуумированная или наполненная газом); 3 — тело накала; 4, 5 — электроды (токовые вводы); 6 — крючки-держатели тела накала; 7 — ножка лампы; 8 — внешнее звено токоввода, предохранитель; 9 — корпус цоколя; 10 — изолятор цоколя (стекло); 11 — контакт донышка цоколя.

Қыздыру лампалары

Люминесцентті лампалар

Светильниктер түрі Светильниктер екі топқа бөлінеді : Қолданылуы бойынша: ашық жабық Шаң кермейтін (пыленепроницаемые) Ылғалдан қорғалған (влагозащитные) Жарылысқа қауіпсіз (взрывозащитные)

Жарық ағынының таралуы бойынша : Жарықтың тікелей түсуі (прямого света) Жарықтың шағылыса түсуі (отраженного света) Жарықтың шашырап түсуі (рассеянного света)

Лампалардың парметрлерін салыстыру: – жарықтандыру (экономичность); – жұмыс мерзімі; – температура; – түстің әртүрлілігі; – көлемі; – орнату қиындығы; – бағасы

Қарапайым қыздыру лампалары Б, БО, Г, ДС, ДСО, РН, ОП, ЗК, ЗШ, ИКЗ, ЖГ, ЖС, Ж, МО, ПВ, АСМН, СМН Қыздыру лампалары – қазір барлық дерлік жерде қолданылады: тұрмыстық, әкімшілік, өндірістік, қоғамдық және жарықтағыш шамдарда. Қыздыру лампаларының оптикалық жылу беру көзі болатын себебі, ол инертті атмосферадағы жарықтағыш өткізгіштің жоғары температурға дейін қызуы саналады. Доғалық сынгап лампалары ДРЛ, ДРВ, ДРТ, ДРУФ, ДРШ, ДРИФ, ДРФ, ДМГФ, ДРИШ, ДРИЗ, ДРИ Доғалық сынап лампалары өндіріс бөлмелері мен ғимараттарды жергілікті және жалпы жарықпен қамтамасыз етуде, көшені жарықпен қамтамасыз ету үшін қолданылады. Доғалық сынап лампаларының оптикалық жылу беру көзі боп, сынап парларындағы электрлік разрядтар саналады.

Люминесцентті лампалар ЛБ, ЛД, ДТБЦЦ, ЛЕЦ, ЛГ,ЛЖ,ЛЗ,ЛК, ЛУФ, КЛ/УФ, ЛЭ, КЛ Люминесцентті лампалар өндіріс бөлмелері мен ғимараттарды жергілікті және жалпы жарықпен қамтамасыз ету үшін де қолданылады. Люминесцентті лампалардың оптикалық жылу беру көзі боп люминесцентті лампалардағы сынап буы саналады. Галогенді қыздыру лампалары КГ, КГВ, КГК, КГП, КГМ, МНГ,КГМН, КГИ, КГЭИ, КГЗ, АКГ, КГД, КГТ Галогенді қыздыру лампалары негізінде кинематографияда, телевиденияда, транспорт құралдарында, сондай ақ арнайы мақсатта қолданылады. Олар бөлмені жергілікті және жалпы жарықпен қамтамасыз ету үшін де қолданылады. Галогенді қыздыру лампалардың оптикалық жылу беру көзі боп, галогенді циклді қамтамасыз ететін ортадағы жарықтау температурсына дейінгі электр тогымен қыздырылған өткізгіш саналады. Газоразрядты лампалар ДКСРМ, ДКсШ, ДБ, ДРБ, ДНеСГ, ДНаС, ДНаТ Газоразрядты лампалар негізінен өндіріс бөлмелері мен ғимараттарды жергілікті және жалпы жарықпен қамтамасыз етуде, көшені жарықпен қамтамасыз ету үшін қолданылады. Газоразрядты лампалардың оптикалық жылу беру көзі боп, газдардағы, булардағы және олардың қоспаларындағы электрлік разряд саналады.

Жарықтың сандық көрсеткіштері 1. Жарық ағыны (Ф), люмен (лм) 2. Жарық күші (I), кандела (кд) 3. Жарық (Е), люкс (лк) 4. Беттің жарықтылығы (В), кд/м2

Жарықтың сапалық көрсеткіштері 1. Фон 2. Көздің ажырату контрасты - кереғарлығы (контраст объекта различения) 3. Көз шағылыстырарлық (Ослепляемость) 4. Көз көрерлік (Видимость)

Өндірістік бөлмелердің жарықпен қамтамасыз етілуін өлшейтін аспап Люксметр - яркомер ТКА-ПКМ (02) Люксметр ТКА-ПКМ (02) көрінетін спектрдегі жарықты (380 ... 760) Нм өлшеуге арналған, өлшеу диапазоны : жарық10 - 200 000 лк және жарықтылық (яркости) 10 - 200 000 кд/м2.

Жарықтандыруға қойылатын талаптар Жарықтандыру кезінде жарықтың біркелкі таралуын қамтамасыз ету керек.Потолок пен қабырғалардың ақшыл түске боялуы жарықтың біркелкі таралуын қамтамасыз етеді.Жарықтың дұрыс таралуы үшін комбинацияланған жарықтану түрі қолданылады.Жарықтандыру көзге түсетін көлеңкелердің болмауын қамтамасыз ету керек.Объектілерді көруді жақсарту үшін шағылысуды құрту керек.Шағылысуды құрту үшін жарық көзінің жарықтығын азайту керек, шамды қорғау бұрышын дұрыс таңдау, шамның орнын жоғарылату, жарық ағынын дұрыс бағыттау керек.Шағылысатын жерлерді матовыйға ауыстыру керек. Жарықтану бірқалыпты болуы керек.Ол үшін ток көзін стабилизациялау, газоразрядты шамдардың қосылу арнайы схемаларын орналастыру керек. Жарықтануды ұйымдастыру кезінде жарық ағынын спектральды құрамын таңдау керек.Оптималды спектралды құрамы нақты жарықтануды қамтамасыз етеді.

1. Жарық ағынын пайдалану коэффициенті әдісі . Бұл әдіс жалпы біркелкі жарықтықты есептеу үшін арналған және есептік көлденең жазықтықтың ережеленген жарығын анықтауға мүмкіндік береді. Осы әдіспен тік және шоғырланған (төбеден, қабырғадан, еденнен) жарық ағыны ескеріледі. Әр шырақтағы лампалар шығарған жарық ағынын Ф келесі өрнекпен есептейді,(лм): мұндағы Е- ережеленген минималды жарық, лк; к-қор коэффициенті СНиП III-4-79 бойынша 1,2-2,0 аралығынан алынады; S- қарастырылып отырған аудан, м2; z- жарықтың біркелкі емес таралуын ескеретін коэффициент. Орташа жарықты немесе шоғырланған жарықты есептегенде 0,1; ДРЛ қыздыру лампалары үшін 1,15; лампалары бар шырақтармен орнатылған жарық сымдары үшін 1,1; N- ең қолайлы L:h –қа сәйкес есепке дейін алмастырылған шырақтар саны; η- шырақтар шығарған жарық ағынын есептік жазықтықта пайдалану коэффициенті. Шырақ еден, қабырға, төбеден шағылған коэффициенттеріне және өрнегімен (мұндағы А мен В – жоспардағы бөлме өлшемдері,м; - шырақтарды ілу биіктігі,м); бөлме индексына байланысты анықтамалық кестелерден анықтайды. γ- көлеңкелеу коэффициенті, 0,8.

Жарық ағының пайдалану коэффициенті әдісі

Жарық ағынын пайдалану коэффициенті әдісінің тағы бір түрі - өзіндік қуат әдісі. Оны кейде ватт әдісі деп-те атайды. Өзіндік қуат дегеніміз еден ауданына келтірілген бөлменің жарықтағыш құралының қуаты. Бұл әдісті тек бағыттамалық есептер үшін пайдаланады. Ол ережеленген жарықтандыруды құру үшін әр лампаның қуатын Р анықтауға мүмкіндік береді (Вт): мұндағы - лампаның өзіндік қуаты, Вт/м2 S- бөлме ауданы, м2 N - жарықтағыш қондырғыдағы лампалар саны

2. Меншікті қуат әдісі , Меншікті қуат әдісін қолдана отырып жарықтағыш қондырғылардың есебін жүргізу жарық ағын коэффициентін пайдалануға негізделген. Светотехникалық есептеулерді қысқарту мақсатында Г.М.Кнорринг қазіргі кезде кеңінен қолданылатын, үлкен көлеңкелеу қондырғысынсыз бөлмелердегі біркелкі жарықтандыру есебін жүргізу әдіс ойлап тапты. Мұндағы жарықтың меншікті қуаты лампаның қосынды қуатының жарықталатын ауданға қатынасымен анықталады және ол басты көрсеткіштердің бірі болып табылады. Әдіс негізінде – лампаның энергетикалық қуаты өрнегі Рл , Вт, мұндағы S – жарықталатын аудан, м2; ω –нормаланған жарықтылықты қамтамасыз етуге қажетті, меншікті қуат, и, Вт/м2; nс – жарықтағыштар саны, дана;

Меншікті қуат әдісі

3) Нүктелік әдіс. Нүктелік әдістің бір түрі болып изолюкс әдісі саналады. Бұл жағдайда нүктелік әдіспен бір жарықтағыш құралынан және компактілік көлденең жазықтықтағы жарықты есептейді. Бұл әдіс графикалық түрде тек жарықты ғана емес, жарықтағыш құралдарының орнатылған орнын, координаталарын да есептеуге мүмкіндік береді. Жарықтағыш құралын ашық жазықтық үшін жобалағанда есептерді белгілі жарықтағыш құралдары үшін алынған қисықтардың көмегімен орындаған оңай. Нүктелік әдіс жазық, жазық емес, көлденең, тік жазықтықтардың жергілікті және жалпы жарықтандыру жүйесі үшін қолданылады. Жарық ағыны коэффициентін қолдану әдісіне қарағанда нүктелік әдістің қолдану ауданы тар. Сондықтан да ол кейде меншікті қуат әдісімен және жарық ағыны коэффициентін қолдану әдісімен жүргізілген есептер нәтижелерін тексеру үшін қолданылады.

Нүктелік әдіс

светодиодные лампы

Разные линейные (трубчатые) люминесцентные Лампа накаливания — нагреватель.

лампы накаливания Люминесцентные лампы Натриевые лампы

Дәрісті қортындылау сұрақтары: Толқын ұзындығы немен өлшенеді? А) метр Б) нанометр В) сантиметр Жарықты өлшейтін аспап? А) радиометр Б) люксметр В) фотометр Жарықты есептеу әдістерін ата? А) меншікті қуат әдісі, Б) нүктелік әдіс В) жарық ағынын пайдалану әдісі, меншікті қуат әдісі, нүктелік әдіс 4. Қолданылуына байланысты жарық түрлерін атаңыз: А) Апаттық, залалсыздандыру, күзеттік, жұмыстық жарық. Б) Жұмыстық және жұмыстық емес В) Апаттық, жұмыстық, эвакуациялық Жылуды көп бөлетін жарықтағыш лампа түрін атаңыз: А) люминесцентті лампалар Б) қыздыру лампалары В) Доғалық сынап лампалары .