1. андай болсын генотипі жа ынан Қ

1. андай болсын генотипі жа ынан Қ ғ бірдей, біра р т рлі сырт ы орта қ ә ү қ жа дайларында сіп-дамы ан ғ ө ғ организмдерді фенотиптері т рліше ң ү болады. Особьтарды осылайша ң фенотипі жа ынан р т рлі болып ғ ә ү згеруін модификациялы згергіштік ө қ ө деп атайды.

Модификациялы згергіштікті зі белгілі бір реакция нормасымен қ ө ң ө шектеледі. Реакция нормасы дегеніміз -организмні т рліше белгілері ң ү мен асиеттеріні сырт ы орта жа дайларына байланысты белгілі бір қ ң қ ғ шамада згере алу абілеті. М ндай абілетті зі генотип ар ылы ө қ ұ қ ң ө қ аны талады. Реакция нормасын зерттеу шін генетикалы жа ынан қ ү қ ғ біртекті материал алып, оны р т рлі ортада сіру керек. Б л ма сатта ә ү ө ұ қ здігінен тоза данатын сімдікті таза сорты немесе адам мен ө ң жа нуарларда болатын бір ж мырт адан дамы ан егіздер алынады. ұ қ ғ Модификациялы згергіштікке мысал ретінде жебе жапыра ты келтіруге қ ө қ болады, оны суды бетіндегі жапыра тары жебе т різді, суда ал ып ң ң қ ә қ қ ж ретіндері ж рек т різді, ал суды т бінде болатын жапыра тары таспа ү ү ә ң ү қ т різді болып келеді. Сонда жебе жапыра ты генотипінде сырт ы орта ә қ ң қ жа дайларыны серіне байланысты белгілі бір м лшерде жапыра ты ғ ң ә ө қ ң формасын згерте алу абілеті бар. ө қ

Модификациялы згергіштікті адаптациялы ма ызы қ ө ң қ ң бар. Организм белгі мен асиетті дамыту абілетін де қ қ т ым уалап барып алады, ал оны алыптасуы генотип ұқ қ ң қ пен сырт ы ортаны зара рекеттесуіне байланысты. қ ң ө ә Мысалы, бір т ым а жататын, біра р т рлі ұқ ғ қ ә ү шаруашылы та сірілген сиырлар т рліше м лшерде с т қ ө ү беруі м мкін. Біреуінде жылына 2105 -тен 3203 кг болса, ү екіншісінде 3003 -5000 кг с т береді. Б л оларды ү ұ ң генотипіне ж не сырт ы орта жа дайларына: я ни ә қ ғ ғ азы ына, к тіміне байланысты. Ал сол бір т ым а ғ ү ұқ ғ жататын сиырларды р т рлі орта жа дайларында берген ң ә ү ғ с тіні м лшеріндегі айырмашылы (2105 -5000 кг) ү ң ө қ оларды ата-анасынан т ым уалап ал ан реакция ң ұқ қ ғ нормасын к рсетеді. р т рлі белгілерде реакция ө Ә ү нормасыны м лшері т рліше болады. Мысалы, адамны ң ө ү ң кейбір белгілеріні , атап айтканда, аныны тобыны , ң қ ң ң шашыны т сіні реакция нормасы т мен де, ал бойы ң ү ң ө мен салма ыны т. б. Белгілеріні реакция нормасы ғ ң ң жо ары болып келеді. ғ

2. Математикалы методтарды олдану ажеттігі. . Ыл алдылы , қ қ қ ғ қ температура, жары ты т суі, рылым, топыра нарлылы ы ж не т. с. с. қ ң ү құ қ құ ғ ә к птеген жа дайлар тіпті бір танапта еш ашан да сас болмайды. ө ғ қ ұқ Сонды тан бидайды бір танабында ы маса ты зынды ы 6, 2 см-ден 13, 4 қ ң ғ қ ң ұ ғ см-ге дейін ауыт уы м мкін. Белгілі бір жа дайлар комплексі бір сімдікке қ ү ғ ө сер ете отырып, оны маса ыны зынды ы 7, 4 см болуын аны тады, ә ң ғ ң ұ ғ қ ал бас а сімдікке сол жа дайларды бас аша йлесімі сер етіп оны қ ө ғ ң қ ү ә ң маса ыны зынды ы 8, 2 см болуын аны тайды. Демек, модификациялы ғ ң ұ ғ қ қ згергіштік за дылы тарын зерттеудегі міндет кездейсо былыстар ө ң қ қ құ массасында ы за дылы тарды зерттеуге алып келеді. ғ ң қ

алыпты таралуҚ — модификациялы згергіштік қ ө за ы. сімдіктерді , жануарлар мен адамны алуан ң Ө ң ң т рлі белгілеріні модификациялы згергіштігіні ү ң қ ө ң орта сипаты болатынды ы аны тал ан. Олар қ ғ графиктен жа сы к рінеді. Вариациялы атарды қ ө қ қ графиктік бейнелеуде қ абылда анындай, ғ абсциссалар сі бойына белгіні ма ыналары, ө ң ғ ординаталар ө сі бойына оларды кездесу жиілігі ң салын ан. ғ Белгіні орташа ма ынасы б рінен де жиі ң ғ ә кездеседі, ал орташа ма ынадан ед уір ғ ә айырмашылы ы бар вариациялар те сирек ғ ө кездеседі. исы сызы графикте детте Қ қ қ ә симметриялы болады

М ндай таралу за дылы ы тек ұ ң ғ модификациялы згергіштікке ана емес, қ ө ғ сондай-а бас а да кездейсо былыстар а қ құ ғ т н. Оны ә К. Гаусс сипатта ан, сонды тан ол ғ қ гаусты немесе алыпты таралу ретінде қ қ белгілі. Ол таби атта те жиі ғ ө кездесетіндіктен алыпты таралу деп қ атал ан. ғ Модификациялы згергіштік қ ө за дылы тарын білуді те зор практикалы ң қ ң ө қ ма ызы бар, йткені ол к птеген ң ө ө к рсеткіштерді болжай ж не алдын ала ө ә жоспарлай білуге м мкіндік береді. ү

Организмні реакция нормасын ң генотип аны тайды; р т рлі белгілер сырт ы қ ә ү қ жа дайларды сер етуінен болатын ғ ң ә згергіштік шегі ар ылы ажыратылады, ө қ я ни ке дігі ж нінен реакция нормасы р ғ ң ө ә т рлі болады; таби и жа дайларда ү ғ ғ модификациялы згергіштік қ ө бейімделушілік сипатта ж не б л ә ұ ма ынада ал анда эволюцияда ма ызды ғ ғ ң болады, ал ауыл шаруашылы ы ғ практикасында генотипті ж зеге асыру а ү ғ оптимальды жа дайлар жасал анда ед уір ғ ғ ә жо ары німділікке жетуге м мкіндік ғ ө ү береді: математикалы статистика қ методтары зерттеуді негізгі методтары, ал ң алыпты таралу — негізгі за дылы болып қ ң қ есептеледі.

Сырт ы ортаны р т рлі жа дайларында қ ң ә ү ғ дамып, жетілген, біра генотиптері бірдей қ организмдерді фенотиптері т рліше болуы ң ү м мкін. Особьтар ү фенотиптерінің осы дай ң рт рлілігі модификациялы згергіштік ә ү қ ө болып есептеледі. згергіштікті м ндай Ө ң ұ т ріні болуын орга низм белгілері мен ү ң асиеттері здері ана т ым уаламай, қ ө ғ ұқ қ олардын дамып, алыптасуын аны тайтын қ қ гендерді т ым уалайтынды ымен ң ұқ қ ғ т сіндіруге болады. Біра белгіні іс ж зінде ү қ ң ү дамуы шін белгілі бір сырт ы орта жа дайы ү қ ғ керек. Сонды тан сімдіктерді жасыл болуы қ ө ң шін хлорофильді синтезін ба ылайтын ген ү ң қ мен атар жары та ажет. Сол сия ты қ қ адамны физикалы ж не психикалы ң қ ө қ жа ынан алыпты дамуы шін, организмдегі ғ қ ү барлы зат алмасу процестеріні алыпты қ ң қ туін ада алайтын генотиппен атар ішкі ө қ ғ қ ж не сырт ы ортаны белгілі бір жиынты ы ә қ ң ғ да ажет. қ

Мысалы жас баланы орегіндегі иодты тапшылы ы ң қ ң ғ кретинизмге (физикалы ж не психикалы дамуыны тежелуі), ж кті йелді қ ә қ ң ү ә ң авитаминозы немесе гиповитаминозы жас н рестеде ә ас ыр ауызды қ қ кемістікті ң болуына т. с. с. келіп со уы м мкін. Белгі алыпты ә ғ ү қ дамы ан кезді зінде де оны ай ын керініс беру д режесі р т рлі ғ ң ө ң қ ә ә ү болады. Б л жа дайды генотипті организмдегі р белгіні реакция ұ ғ ң ә ң нормасын аны тау а абілеттілігімен т сіндіруге болады. Реакция қ ғ қ ү нормасы деп белгілерді сырт ы орта жа дайларына байланысты ң қ ғ белгілі бір шамада к ріну д режесін айтады. Оны зі генотип ар ылы ө ә ң ө қ аны талады. қ

Егістіктегі бидай маса ыны зынды ын лшеп ғ ң ұ ғ ө к ретін болса , оны ортасында сетін ө қ ң ө сімдіктердікі зын (20 см, одан да зын), ал а ыз ө ұ ұ ң шетіндегі сімдіктерді маса тары ыс а (3 -4 см) ө ң қ қ қ екенін к руге болады. Реакция нормасы белгілі бір ө гено-фенотиптерді жиынты ымен сипатталады. ң ғ Кез келген белгілерде реакция нормасыны шамасы ң т рліше болады. Са ды белгілер деп аталатын ү ң қ белгілерді к пшілігінде ол біршама ке , біра ң ө ң қ генотип ар ылы аны талатынды тан, оны да шегі қ қ қ ң болады. Модификациялы згергіштікті реттейтін қ ө реакция нормасыны эволюция мен селекцияда ң ма ызы те жо ары. ң ө ғ

1. Модификациялы згергіштікті қ ө зерттеуді ң статистикалы дістері. Мысалы, бір қ ә а аштан зіп алын ан жапыра тарды зынды ы ғ ү ғ қ ң ұ ғ мен енін лшесек, оларды рт рлі екендігіне ө ң ә ү к з жеткіземіз. Б л жапыра тарды ө ұ қ ң сіп-дамуына орта жа дайлары, к нні т суі, ө ғ ү ң ү оректік заттар мен суды тамыр ар ылы қ ң қ жеткізілуі ж не т. б. бірдей сер етпейтіндігіне ә ә байланысты болатын згергіштік. Егер ө жапыра тарды зынды ы бойынша е кішісінен қ ұ ғ ң лкеніне дейін бір атар а орналастыратын ү қ ғ болса , б л белгіні згергіштік атарын қ ұ ң ө қ к реміз. ө

2. Вариациялы статистика қ – (лат. «вариацио» — згеру, грек, «статос» — к й) а заларды ө ү ғ ң зерттеліп отыр ан белгіні м ні бойынша (немесе ғ ң ә жеке варианттарды ) кластар а лестірілімі. Жалпы ң ғ ү вариациялы атар екі т рлі ма сатта қ қ ү қ растырылады. Біріншіден, зерттелетін белгіні құ ң орта шамалары мен згергіштік к рсеткіштерін ө ө есептеу шін, екіншіден, белгіні згеру ү ң ө за дылы ын ке к лемде сипаттау шін. ң ғ ң ө ү Вариациялы статистика тіршілік кілдеріні , қ ө ң ауылшаруашылы малдары мен та ы бас а қ ғ қ жануарлар мен м дени сімдіктер арасында ә ө бай алатын згергіштік, олар а сипаттама беру қ ө ғ зерттеуді арнаулы дісін керек етеді. ң ә

Белгілерді згергіштігін зерттейтін арнайы ылым саласы ң ө ғ биометрия ( «биос» — мір, «метерео» — лшеймін) деп аталады. ө ө Б л биология мен математика ылымдарыны жапсарынан ұ ғ ң пайда бол ан, оны математикалы негізі – ы тималды тар ғ ң қ қ қ теориясы. Биометрия – зіне т н дістері, зерттеу та ырыбы ө ә ә қ бар дербес терминологиясы ж не бейнелері мен ерекше ә м селелері бар, е бастысы ерекше есептері бар ылым ә ң ғ саласы. Биометрия дегеніміз – биологияда ы топтал ан ғ ғ асиеттерге немесе белгілерге математикалы талдау қ қ жасайтын ылым ғ

3. Вариациялы атарларды растыру. қ қ құ Вариациялы атар деп — арастырыл ан жиынты та ы қ қ қ ғ бірліктерді орналасу за намасын к рсететін сандар ң ң ө атары. Берілген жиынты та жекеленген варианттар анша қ қ қ рет кездесетінін к рсететін санды жиілік немесе вариант ө салма ы деп атайды. Оны ғ р немесе f ріптерімен ә белгілейміз. Жиілікті м лшері берілген жиынты ты ң ө қ ң к леміне те. ∑ ө ң p = n м нда ы ∑ — вариациялы атарды ұ ғ қ қ ң жиілігі, n — іріктелген жиынты ты к лемі. Вариациялы қ қ ө қ атарды табу шін е алдымен оны классын аны тау қ ү ң ң қ керек, екінші интервалын немесе жиынты ты минимальды қ ң вариантынан максимальды вариант а дейінгі аралы ын қ ғ аны тайды. Классты интервалды зынды ы қ қ ң ұ ғ жиынты ты максимальды варианты мен минимальды қ ң вариантыны айырмасыны топ саныны атынасына ң ң ң қ те дігімен (К) аны талады: ң қ

I -классты интервалды зынды ы, Xқ ң ұ ғ max — жиынты ты қ ң максимальды варианты, X min — жиынты тын минимальды қ варианты. Классты оптимальді санын 1. 1 кесте ар ылы ң қ табамыз: Іріктеу к лемі ( бастап — ө кейін) Класс саны 25 -40 5 -6 40 -60 6 -8 60 -100 7 -10 100 -200 8 -12 > 200 10 —

Вариациялы атар ру шін: қ қ құ ү 1. Вариантты лимитін немесе на ты минимальды ж не ң қ ә максимальды м нін табу. ә 2. Классты интервалды к лемін табу. қ ң ө 3. Класстар ру. арастырыл ан белгіні минимальды м ніне құ Қ ғ ң ә классты интервалды к лемін максимум енгенге дейін осып қ ң ө қ отыру. Жо ар ы шектеулер кластарыны м лшерін азайту, белгіні ғ ғ ң ө лшегендегі д лме-д л м нін табу, мысалы 1, 0, 01 ж не т. б. ө ә ә кластарды ажетті шегіне жетеді. ң қ 4. Орталы классты к лемін аны тау. Олар берілген т менгі қ ң ө қ ө шектеулерді ж не келесі кластарды жартылай м ніне те , ң ә ң сондай-а берілген кластарды т менгі шектеулеріне класты қ ң ө қ интервалды жартысын осу а болады. ң қ ғ 5. Класс бойынша вариантты тасымалдау. Б л шін т рт графадан ұ ү ө т ратын ж не класс саныны ба андарымен те кесте рамыз. ұ ә ң ғ ң құ Бірінші графада — класс шектеулері, екіншісінде- класс орталы тары, шіншісінде — рт рлі шартты белгілер жиілігін қ ү ә ү есепке алу, т ртіншісінде — рбір класта кездесетін вариант жиілігі ө ә (3 графада ыдай санды бейнеленуі) беріле ғ қ ді.

Ба ылау с ра тары: қ ұ қ 1. Модификациялы згергіштікті қ ө зерттеуді статистикалы дістеріне мысал ң қ ә келтірі із? ң 2. Вариациялы статистика дегеніміз не? қ 3. Жалпы вариациялы атар анша т рлі қ қ қ ү ма сатта растырылады, оларды ата ыз? қ құ ң 4. Биометрия нені зерттейді? 5. Вариациялы атар ру шін қ қ құ ү не ажет? қ