Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі әл-Фараби атындағы

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті Факультеті: “ Биология ж не биотехнология”ә Кафедрасы: “Биоалуант рлілік ж не биоресурстар” ү ә С Ж Ө Та ырыбы: Хордалыларды шы у тегі қ ң ғ Орында ан: али А. А ғ Қ Тексерген: Есжанов Б. Алматы – 2016 жыл

Хордалылардың пайда болған уақыты жануарлар эволюция барысында палеонтологиялық қалдықтар өте аз сақталған кезеңге сәйкес келеді. Ғалымдардың пайымдауынша, хордалылар Кембрийдің алғашқы кезеңінде мүмкін одан да ерте пайда болуы мүмкін деген болжам айтқан.

Эволюция барысында олар құрылымы және мінез-құлқы жағынан тірі организмдер арасында бірден-бір жоғары ұйымдасқан топ болды. Хордалылардың шығу тегі жайындағы қазіргі көзқарастар бірнеше қағидаларды біріктіреді. Олар: хордалылардың аударылуы(инверсия), олардың екінші ауыздылармен ұқсастығы және басқа хордалылармен салыстырғанда қабықтылардың дернәсілінің өте қарапайым болуы.

Қазіргі кезде хордалылар буылтық құрттар мен буынаяқтылардың аударылуынан емес, олар екінші ауыздылардың инверсиясы нәтижесінде пайда болған деген көзқарас бар.

Н. Н. Иорданский 2001 жылы хордалылардың шығу тегін ертедегі «олигомерлі құрттармен» байланыстырады, өйткені оның құрылым деңгейі қазіргі ішек тынысты жартылай хордалыларға жақын. Ертедегі хордалылар «олигомерлі құрттар» сияқты суда қалқып жүрген және лайдағы микроорганизмдерді жұтқыншақ сүзгіш аппаратының көмегімен сүзіп қоректену тәсілін сақтаған.

Омыртқалылар үшін дара жыныстылық (кейбір дөңгелек ауыздылардың түрлерінен басқа) тән, жыныстық диморфизм жетілген. Аталық және аналық жыныс бездері жұп, ұрықтануы сырттай немесе іштей. Кейбір омыртқалыларға түрленіп даму тән. Типтармағы шегінде организмдердің аса үлкен құрылымдық және қызметтік алуан түрлілік байқалады, бұл олардың жіктелуін қиындатады және әзірге бұл типтармағындағы кластар саны жайында бірыңғай пікір жоқ. Дегенмен, кең тараған классификацияда Дөңгелек ауыздылар ( Cyclostomata), Шеміршекті балықтар ( Chonrichthyes), Сүйекті балықтар ( Osteichthyes), Қосмекенділер немесе Амфибиялар ( Amphibia), Бауырымен жорғалаушылар немесе Рептилиялар ( Reptilia), Құстар ( Aves) және Сүтқоректілер немесе Аңдар ( Mammalia) кластарына бөледі. Омыртқалыларда Нох кластерлерінің (9 -11 геннен тұратын 4 кластер) табылуына байланысты бұл гендердің қарапайым хорда-лыларда да, сонан соң алғашқы омыртқалыларда да олардың көшірмесі эволюцияда органдар жүйелері құрылысының жалпы жоспар бойынша және ұқсас бағытта дамуына себеп болды деп есептейді.

Хордалылар, желілілер ( Chordata) — жануарлар д ниесіні тарихи дамуыны е жо ары сатысында ү ң ң ң ғ т р ан тип. ұ ғ азіргі кезде хордалыларды 3 тип тарма ы: Қ ң ғ басжелілілер, абы тылар ж не омырт алылар, 40 қ қ ә қ мы нан астам т рі белгілі. ң ү Б лар Жер шарыны барлы айма тарында ұ ң қ қ тарал ан. ғ Хордалылар типіне жалпы сипаттама

Хордалыларда б дан ұ бас а, омырт асыз қ қ жануарлар а сас ғ ұқ белгілері де болады (екінші реттік дене уысы, қ екінші реттік ауыз уысы, қ денесіні екі жа ты ң қ симметриялы болуы, б лшы еттеріні ұ қ ң метамерлі(м шелер мен ү рылымы айталанып құ қ отырады) орналасуы, т. б. ). Хордалыларды таби атта ж не адам мірінде ң ғ ә ө ат аратын ма ызы те зор. Олар биосферада ы қ ң ө ғ зат пен энергия айналымында, сіресе, тірі ә организмдер арасында ы оректік тізбек руда ғ қ құ елеулі р л ат арады. ө қ Олардан алынатын німдер (терісі, еті, ө ж мырт асы, уылдыры ы) шаруашылы ты ұ қ ғ қ ң т рлі салаларыны б рінде олданылады. ү ң ә қ

Хордалылар типі Оларды бас а жануарлардан айырмашылы ы: ар а желісіні боуы ң қ ғ қ ң ар ылы бас а жануарлардан лкен айырма жасайды. қ қ ү Омырт аны ызметін ат аратын, серпімді, буна талма ан, иілгіш, қ ң қ қ қ ғ денесіні зына бойына созыл ан сым т різді желіні – хорда деп атайды. ң ұ ғ ә Ол ішінде вокуолы к п ерекше тканнан т рады. ө ұ

Басс йексіздер кілі – ланцетник ( андауырша) зынды ы 5 -8 см. ү ө қ ұ ғ Екі б йірінен ысы ы, сопа , балы пішіндес, м лдір келген ж ндік. йры ыны ү қ ңқ қ қ ө ә Құ ғ ң арт ы б лімі найзаны шына не ланцетке сас бол анды тан ланцтник деп ата ан. қ ө ң ұ ұқ ғ Ар а анат йры анатына т йісіп, онан рі т тас ан т рде желбезек уысына қ қ құ қ қ ү ә ұ қ ү қ дейін созылады. Желбезек са ылауларын ж а тері атпарлары жабады. Желбезек ң ұқ қ атпарлары тікелей ауыз а келіп тіреледі. қ ғ Тері апшы ы екі абаттан т рады. Сырт ысы – эпидермис, ішкісі – кутис. қ ғ қ ұ қ Б л жануарда а аны ызметін рі ты ыз, рі серпімді желі ат арады. ұ қ ңқ ң қ ә ғ ә қ Оларды б кіл дене бойында хордамен атарласып созылып жат ан нерв т тігі ң ү қ қ ү болады. Нерв т тігі бойымен жары сезгіш к зшелер орналас ан. Оны миы да жары ү қ ө қ ң қ сезгіш келеді.

Ас орыту ж не тыныс алу органдары. Ауыз алдында ы арма ыш т тіктеріні т п жа ында қ ә ғ қ ғ ү ң ү ғ ауыз орналас ан. Ауыз бен ж т ынша байланысты. Ж т ынша ты екі б йірінен к птеген қ ұ қ қ ң ү ө желбезек са ылаулары орналас ан. Ж т ынша ас орыту ж не тыныс алу ызметін ң қ ұ қ қ қ ә қ ат арады. қ Б л жануардды з р шы ару органы ж т ынша ма айында орналас ан. андауырша дара ұ ң ә ғ ұ қ қ ң қ Қ жынысты болады. Оларды аталы ж не аналы жыныс бездері те са бол анды тан, ң қ ә қ ө ұ қ ғ қ ажырату иын. Жынысты клеткалар су т біне жа ын барып ры танады. , я ни ры тану қ қ ү қ ұ қ ғ ұ қ сыртта теді. ө Олар уылдыры тарын кешкі уа ытта шашады. ры тан ан ж мырт алары те ыс а уа ытта қ қ Ұ қ ғ ұ қ ө қ қ қ дамиды. Ж мырт аны б ліне баста ан мезгілінен ры ты аузы ж не ал аш ы желбезек ұ қ ң ө ғ ұ қ ң ә ғ қ са ылауы алыптасады. Ж мырт алары са ж не сары уыздары аз болады. Дерн сілдері ш ң қ ұ қ ә ә ү айдай кірпікшелері ар ылы ж зіп ж реді. Ол жырт ышты пен оректенеді. Бірте-бірте қ ү ү қ қ қ кірпікшелері жойылады. Олар су т біндегі м а жартылай батып, бір орында тіршілік етеді. ү құ ғ

Балы тар — хордалылар типіні жа тылар тобына жататын омырт алы қ ң қ қ су жануарлары. Балы тарды 22000 -нан астам т рі бар деп есептеледі. қ ң ү Оларды штен бір б лігі т щы суда мір с реді. ң ү ө ұ ө ү Балы тар ш топ а б лінеді: жа сыз (миксина сия ты), шеміршекті (акулалар қ ү қ ө қ қ ж не т тас анаттар) ж не е лкен топты райтын с йекті балы тар. ә ұ қ ә ң ү құ ү қ аза станда 180 -дей т рі мен т р тарма тары кездеседі. Балы тар дене Қ қ ү ү қ қ т р ы, т сі, рылысы, физиологиясы жа ынан айтарлы тай ерекшеленеді. ұ қ ү құ ғ қ Оларды дене т р ы 1 см-ден 20 м-ге дейін болады, ал салма ы 1, 5 ң ұ қ ғ граммнан 12 – 14 тонна а дейін жетеді. ғ Оларды пішіндері де р т рлі: ршы , жебе т різді, екі б йірінен немесе ң ә ү ұ қ ә ү ар асынан бауырына арай ысы ы, жылан, таспа, шар т різді, д гелек, қ қ қ ңқ ә өң т. б. болады. Балы ты денесі ш б ліктен (бас, кеуде, йры ) т рады. Оларды ж п қ ң ү ө құ қ ұ ң ұ танау тесігі мен к зі, ж п (кеуде, рса ) ж не дара (ар а, йры ө ұ құ қ ә қ құ қ асты) анаттары болады. Кейбір балы тарды анаттары жетілмеген, ал қ қ ң қ кейбір т рлерінде те жа сы жетілген (мысалы, албырттарды май анаты). ү ө қ ң қ

Денесін абырша жап ан, біра абырша сыз немесе с йекті ылтан қ қ қ ү қ жап ан т рлері де бар. қ ү Желбезекпен тыныс алады, ауамен тыныс алу а бейім органы бар балы тар ғ қ да кездеседі. Балы тар жынысты абілеті жетілгенше тез седі, оларды суі к біне қ қ қ ө ң ө ө жыл маусымына, тіршілік жа дайына байланысты. 1 – 2 жыл (кейбір ғ б заубас балы тар), тіпті 100 жыл а дейін тіршілік ететін балы тар да бар. ұ қ ғ қ Ж регі 2 камералы, ан айналу ше бері – біреу. ү қ ң Миыны рылысы арапайым. ң құ қ К птеген балы тарды иіс сезу, сезім, есту, к ру ( те тере ж не жер асты ө қ ң ө ө ң ә суларында тіршілік ететіндерінде болмайды) м шелері жа сы жетілген. ү қ Оларды б йір сызы ы суды оз алысын абылдайды. ң ү ғ ң қ ғ қ С йекті балы тарды к пшілігінде денесіні тепе-те дігін са тау ызметін ү қ ң ө ң ң қ қ ат аратын торсылда ы болады. Ал кейбір балы тарда торсылда – тыныс қ ғ қ қ алу органы. Балы тар торсылда ар ылы зі шы аратын дыбысты қ қ қ ө ғ к шейтеді. ү Балы тарды детте дара жынысты, ос жынысты т рлері де бар. қ ң ә қ ү Балы тарды к пшілігі сырттай ры танып, уылдыры шашу ар ылы қ ң ө ұ қ қ қ к бейеді. Сондай-а іштей ры танып, тірі шаба немесе ры тан ан ө қ ұ қ ғ уылдыры туатын т рлері де болады (мысалы, акулалар, гамбузия, т. б. ). қ ү